Çmimi ndërkombëtar "Skeptri poetik"
shkon për shkrimtarin shqiptar Arian Leka
Presidenca e Shoqatës së Shkrimtarëve të Maqedonisë dhe Juria e ngritur prej saj ka vlerësuar me çmimin ndërkombëtar prestigjioz "Skeptri letrar 2019" poetin Arian Leka, si autorin përfaqësues nga poezia e sotme europiane. "Skeptri letrar" është çmimi më i rëndësishëm i Shoqatës së Shkrimtarëve të Maqedonisë dhe u ofrohet atyre autorëve që në veprën e tyre kanë prurje me vlera të larta estetike. Përveç trofeut, poetit Arian Leka ky çmim i sjell edhe botimin e një libri me poezi të zgjedhura përkthyer në gjuhën maqedonase, në gjuhën angleze, përballë tekstit në gjuhën shqipe. Krijimtaria e Arian Lekës është botuar edhe më herët në gjuhën maqedonase. Në vitin 2016 romani i tij me titull "Gjarpri i shtëpisë" u publikua nga shtëpia botuese e suksesshme "Goten".
Ky botim u shoqërua me një pasthënie nga Akademiku dhe shkrimtari i shquar Luan Starova, i mbajti edhe fjalën ceremoniale në dorëzimin e çmimit "Skeptri letrar 2019", cili mes të tjerave shkruan: "Arian Leka, me veprën e tij poligrafe letrare si poet, tregimtar dhe romancier, eseist, përbën gjeneratën më të re të shkrimtarëve shqiptarë e cila çlirohet në mënyrë radikale nga socrealizmi, duke iu afruar poetikës së romanit modern europian".
Më fort sesa fjalët
Atëherë kur, sipas babait, kisha arritur moshën e duhur për të mbajtur në kyçin e dorës një orë të gjallë – siç babai quante vetëm orët me kurdisje – ai më dhuroi një Zeppelin.
Ishte mekanike. Nga ato që, për t'i dalluar nga orët vetëkurdisëse apo nga orët elektronike, i quajmë sahatë. Kishte një fushë me ngjyrë si prej argjendi. Numra të dukshëm, ku dymbëdhjeta dhe gjashta vërtet mungonte, por data dallohej mirë. Thua se e vetmja gjë e rëndësishme brenda asaj hapësire të përsosur rrethore ajo ditë.
Nuk e bleu. Thjesht e hoqi nga kyçi i dorës së tij dhe ma dha. E vendosa në kyçin tim, duke e mbërthyer fort te pulsi, pa e ditur se me isha futur midis dy kundërshtarëve të fuqishëm: durimit (që dikur sos) dhe kohës (që gjithmonë shkon).
Prej vitesh jam përpjekur të kuptoj domethënien e atyre pak fjalëve që babai tha, në çastin kur e la në dorën time orën e tij. Foli me zë aq të ulët, sa duhet t'i merrja vetë me mend se për çfarë bëhej fjalë:
– Si Zeppelin!
Kaq!
– Si Zeppelini..?!
Thua se Zeppelini nuk ishte një orë dore me akrepa që maste kohën, por ndonjë pelikan me krahë të rëndë prej metali, ndehur mes 9-ës dhe 3-shit për fluturime të largta përmes detit, si ato të babait apo midis 1-shit dhe 2-shit, si kthimet e mia nga shkolla.
Babai nuk foli. Çfarë kishte për të më dhënë ma kishte dhënë. Dhe çfarë kishte për të më thënë ma kishte thënë. Siç dinte ai. Pa shumë fjalë. Mbaj mend se vura veshin mbi orën për të dëgjuar tiktakun si të mos besoja se Zeppelini ishte i gjallë. Akrepat vëriteshin, data ndërrohej, por mekanizmi i brendshëm nuk lëshonte zë.
Kalimi nga zemra e tim eti, që sot nuk rreh më, tek zembereku i Zeppelinit, që vazhdon të punojë për bukuri, duket si fluturim drejt bukurisë mekanike të futuristëve. Por gjithë sa kam kuptuar deri më sot nga heshtja që pllakosi kur im atë më dhuroi orën e vet të fundit / orën time të parë – mund të përmblidhet me fjalët, që i atij shkonin përshtat:
– Ngrihu, po të duash, lart. Bëj ç'ke për të bërë, por pa zhurmë. Dhe mos ia lodh kokën njeriu me fjalë.
Por a është e mundur që, nisur nga kjo epikë e përkorjes, ta shprehësh mirënjohjen përmes fjaleve që nuk bëjnë zhurmë? A mund ta them pa fjalë të bujshme se jam i gëzuar që e ndaj me ju këtë çast vlerësimi dhe që ndodhem në këtë sallë të mbushur me njerëz të dashur dhe ku nga skulpturat dhe portretet e varura në mure na vështrojë sytë e poetëve më të mirë të një vendi fqinj? A mundem ta shpreh përzemërsinë pa fjalë të mëdha, për nderin që Juria më ka bërë, duke i dhënë krijimtarisë sime çmimin ndërkombëtar "Skeptri poetik" për vitin 2019? A vlen ende sot modeli i fluturimit të heshur të Zeppelinit, kur gjithçka është bërë më të zhurmshme, kur gjithkush, siç A.Warhol paralajmëronte, bëhet i famshëm në 15 minuta, duke krijuar rreth vetes gjithmonë e më shumë zhurmë?
Shpjegohem disi po të them se kam lindur në vitin 1966, si pjesë e atij brezi, të cilit i mësonin ta shprehte mirënjohjen heshturazi, me vepra, jo me fjalë. Ky modelim i të shprehurit të kënaqësisë pa fjalë shungulluese krijon në kujtesën time një baticë, e cila përpiqet të fshijë gjurmët e fëmijës, që i lidh përherë kujtimet me emrin e atij qyteti mijëvjeçar, Durrësit, me historinë, me njerëzit dhe me detin e tij.
Çfarë ndodhi një vit pas lindjes sime? Viti 1967 – ateizmi. Viti 1968 – dalja e Shqipërisë nga Traktati i Varshavës dhe fillimi i izolimit, i mbylljes ndaj prej botës që fillonte nga deti që m'u gjend përballë. Pastaj një heshtje e gjatë. Nga vendasit dhe të huajt mbi atë që po ndodhte brenda kampit të shpallur kopësht i lulëzuar.
Por njeriu e kupton me vonesë se peizazhi përballë ndikon fort tek ai. Në rastin tim peizazhi përballë ishte deti. Deti u bë korniza edhe peizazhi brenda saj. Por shtetet, sidomos ato me fytyrë totalitare, kujdesen për kornizën, jo për peizazhin. Ndaj deti për mua merrte gjithmonë e më shumë formën e tejqyrës që afron pamjet. Ajo që pashë nga ky zmadhim nuk ishte ajo që do të kisha dashur të kisha parë.
Deti im nuk ishte i bukuri i deteve, të cilit poetët i thurnin vargje dhe prozatorët e përshkruar si hapësirë lirie. Deti im ishte ndryshe. Fondi i gjuhës shqipe nuk është i varfër në fjalë që shënjojnë emra me llojet e valëve, por deti i fëmijërisë sime dukej se nuk ishte i zoti të prodhonte as dallgë të fuqishme me kreshta të mëdha dhe as tallaze. Vetëm valë, dallgëzime të vogla e sulavëza mund të krijonte ai. Edhe këto deti im i krijonte heshturazi, pa zhurmë, pa fjalë, sikur dikush i kishte mbyllur gojën duke e kthyer nga gjëmues në vuv apo sikur diçka e pengonte ta nxirrte jashtë klithmën e brengës së një deti pa të drejta, një deti të shndërruar në skllav, që mbante mbi shpinë vetëm maune dhe anije të rënda pune, si hamall.
Michel Foucault gjykon rreptë, por drejtë, kur shkruan se në qytetërimet pa anije, ëndrrat thahen, spiunazhi zë vendin e aventurës dhe policia merr rolin e piratëve. I tillë ngjante deti i fëmijërisë sime. I nënshtruar. Det kokulur dhe fajtor. Det i shfrytëzuar deri në palcë. Det që punoi me tre turne, si prindërit, për të sjellë pak më shumë mirëqenie e gëzim në shtëpi. Prej të njëjtit det kishin mbërritur edhe armiqtë. Ndaj ishte rrethuar me tela gjembash dhe ruhej me ushtarë, sikur deti të ishte kazermë apo repart ushtarak.
Kujtoj një video të Pink Floyd, Louder than Words, ku shfaqet një popull të cilit i ka humbur deti. Mes atij populli gjendet edhe një fëmijë. Mbi letër prindërit i kanë pikturuar një hartë, brenda të cilës duket edhe një pellg me ngjyrë blu. Ngjason me Mesdheun. Mare Nostrum – shndërruar në Mare Mortum nga emigrantët e mbytur gjatë dekadave të fundit, mes të cilëve kanë qenë të shumtë edhe shqiptarët, për të cilët ky det u shndërrua varr. Fëmija zbraz mbi pellgun e pikturuar një grusht me kripë, që pellgu t'i ngjajë detit, të bëhet i hidhur, si lotët që derdhëm për të mbyturit tanë. Mbi këtë det, mbi detin – hartë, të sajuar mbi letër, fëmija lëshon një anije prej prej letre dhe fillon të imitojë lundrimin: aventurën që i ka munguar në jetë.
Fëmija të cilit i ka humbur deti jam unë. Sa herë që e gjej, e tregoj. Më kishe mbetur vetëm një mundësi. Ta rikrijoja. Më vetmi. Në heshtje, sidomos. Një det për vete, për paraardhësit, për pasardhësit dhe për të ngjashmit e mi. Një det pengesë, por edhe një det mundësish. Nisur nga vetja, për të mbërritur drejt fatit të vendit, duhet ta ribëja si hapësirë lirie detin tim të brendshëm.
Prej këtej mund të them se asnjë kulture tjetër detare në Evropë, veç kulturës shqiptare, nuk i është vënë aq shumë në pikëpyetje dhe madje mohuar marrëdhënia si me detin e përgjithshëm ashtu edhe me detin intim. Ja përse venë në det mendimet dhe ja përse kujtimet për këtë det të kyçur, sidomos kujtimet që nuk bëjnë zhurmë, vrasin njëlloj si arma me silenciator, duke të krijuar njëkohësisht ndjenjën e fajit edhe pa qenë fajtor.
Kur më dhuroi Zeppelinin e tij të dorës im atë ndoshta nuk e ka ditur se Lasgush Poradeci, ky poet i mrekullueshëm shqiptar nga bregu përballë liqenit tonë të përbashkët, mendonte se poeti mban përgjegjësi për gjithçka që ndodh. Edhe pse përpiqem t'i shmang ndaj pyetjes "pse shkruaj", ndonjëherë e besoj edhe vetë se mw gjasë shkruaj ngaqë nuk kam kujtesë fort të mirë; se e shkruara e mbron asgjësimin e kujtesës, duke e ruajtur njëkohësisht edhe nga manipulimet e bashkëkohësve dhe të pasardhësve. Nuk dua që të tjerët t'i harrojnë, sidomos disa nga pamjet që pashë në kohën kur fëmija nis të plotësohet si njeri.
Dhe një nga kujtimet e pashlyeshme të asaj kohe lidhet me mungesën e lirisë. Ishin të burgosurit. U shfaqën befas në mes të lagjes ku banoja me familjen, kur unë isha ende 7 vjeçar. I pashë kur hëngrën ushqim. Kërkuan ujë. U dhamë. Pastaj u kthyen për të vazhduar punën, duke kontrolluar se mos kishin plumbçat që tregonin drejtësinë e murit luajtur vendit. Me ato mjete ata sajuan banjat, ndanë dhomat e gjumit nga dhomat e ndenjes, ku ne dhe fqinjët e ardhshëm do uleshin për të parë në ekran lajmet me fitore, me armiq dhe me tradhtarë të atdheut dhe të shtetit. Nga të rriturit dëgjova se ata njerëz kishin rënë. Procesi ishte besueshëm dhe i njëkohshëm. Ata kishin rënë në burg. Unë kisha rënë në i mësime. Kisha rënë për herë të parë edhe në dashuri. I rrethuar nga zhurmat shkruaj, që ta rifitoj heshturazi, nga pak dhe për çdo ditë lirinë e mendjes, në një shoqëri që nuk është çliruar ende nga e kaluara dhe ku e përditshmja nuk ofron shpesh diçka të re.
Ndaj dhe mes tallazitjesh të tilla të kujtesës Skeptri i sotëm poetik më bëhet i afërt me trifurkun e zotit të detrave, Poseidonit, i cili në mitologjinë detare të shqiptarëve njihet si Redon. Me atë skeptër tridhëmbësh zoti i detit krijoi kalin, kalin që shfaqet në Skeptër dhe që nuk ngjan aspak me kuajt e ngrirë në sheshet e parqet e qyteteve ballkanike të mbipopulluar nga kalorësit, por me kalin si simbol universal i shpirtit të lirë, metaforë turfulluese e çlirimit dhe e rendjes së përhershme drejt lirisë.
Veçse ende nuk di se si imazhet e kujtimeve të tilla, së bashku me kujtimin e një biblioteke brenda barkut të një anijeje, u shndërruan në poezitë që ju keni sot në duar, si pjesë e këtij botimi të bukur, ku dy poetë rrinë përballë si totemet e gdhendura në këtë Skeptër. Më shumë sesa me autoritetin apo sundimin, simbolikën e veçantë të një skeptri poetik dua ta lidh me zgjerimit të vetëdijes dhe pranimin e Tjetrit në Ballkan.
Kujtoj gjithashtu edhe mëngjesin e një dite janari, kur Prof. Sonja Stojmenska-Elzeser më telefonoi për të më njoftuar vendimin e Jurisë se isha shpallur fitues i këtij çmimi me domethënie për jetën time si dhe për të më pyetur (siç protokolli i mirësjelljes në raste si ky e kërkon) nëse e pranoja çmimin.
Ndjesia e parë pas këtij komunikimi lidhej me nevojën për ta ndarë me dikë Tjetër lajmin e mirë. Po me kë? A janë ende të shumtë ata që arrijnë të gëzojnë për Tjetrin, sidomos kur ky Tjetri është një l'étranger / overseas – ardhur nga dete të huaj? Tingëllonte sikur përndiqesha nga vargu "sot kam gjithçka, por s'kam me kë e ndaj." Përpiqem të kuptoj. Pasi mezi kanë dalë, por jo edhe shkëputur krejtësisht nga fatet tragjike, për të kapur me mundim ritmin e kohërave moderne, popujt e lashtë të Ballkan e krijuan si vetëmbrojtje një mendësi. Për këta popuj vetëm dhimbja dhe brenga janë të rënda dhe se se për t'i mbajtur e përballuar ato duhen miq dhe dashamirë.
Ndryshe nga sa besohet edhe gëzimi peshon. Madje rëndë. Për ta përballuar edhe gëzimi duhet ndarë në pjesë më të vogla. Gëzimi duhet ndarë. Me ata që gëzojnë për Tjetrin, për të panjohurin, të huajin, të ndryshmin nga ne. Por gëzimi duhet ndarë edhe me ata që nuk e kanë njohur gëzimin për Tjetrin. Gëzimi duhet ndarë me sivëllezër e simotra të besimit se Bukuria mundet ta shpëtojë botën, siç Dostojevski besonte. Në një kohë ku e shkuara po zhduket dhe e ardhmja është larg, na mbetet të çmojmë të tashmen, këtë çast, ditën që po shkon pa zhurmë teksa ne jemi përballë.
Ndaj edhe sot ndihem thellësisht mirënjohës kundrejt fjalëve vlerësuese ndaj poezisë sime dhe veprës së paraardhësve që ngritën ura, që shkrimtari i shquar, Akademiku Luan Starova, i cili më mirë se kushdo tjetër i ka shprehur metaforat e emigrimit dhe mundimeve ballkanike. E ndaj këtë kënaqësi me Robert Alagjozovskin, mikun e hershëm, njeriun mendjehapur, përkrahësin e vlerave dhe bashkëpunimit mes fqinjëve dhe botuesin tim të parë në gjuhën maqedonisht. E ndaj gëzimin me Mirjana Ilieva-Jasharin dhe me përkthyesin e librit të botuar enkas për këtë rast, të nderuarin Resul Shabani. Ky skeptër i përket gjithashtu gjuhës shqipe dhe poezisë shqiptare, që edhe pa zhurmë ia ka dalë të ketë kulme poetike dhe emra të spikatur që, për ju, fat të mirë, i keni përkthyer, duke i bërë pjesë të kulturës suaj.
Shpreh nderim ndaj Lidhjes së Shkrimtarëve të Maqedonisë së Veriut, por veçanërisht ndaj Jurisë që, pa më njohur në rrugë të tjera, veç njohjes përmes poezisë, pati mirësinë të përzgjidhnin krijimtarisë time mes krijimtarisë së poetëve po aq të çmuar ndërkombëtarë. Në fund, si formë lutjeje, sjell nëpër mend një dialog nga eposi ballkanik, ku njëri nga heronjtë e përbashkët kulturorë, lutet që fitorja e tij të mos ketë "lënduar" ndonjë më të mirë se vetë ai.
Për ta mbyllur po me fjalë që nuk bëjnë zhurmë, siç do pëlqente im atë, njeriu që dikur më dhuroi një Zeppelin jo fluturues, perifrazoj në mënyrë të lirë vargun e poetit të romantizmit shqiptar, Naim Frashëri, kur shkruan: Tani jam në mesin tuaj – mos më merrni për një Tjetër: për të huaj! Përmes këtij libri dhe falë lexuesit, do të kem mundësinë të qëndroj pak më gjatë e të kthehem pak më shpesh në këtë qytet.
Faleminderit!
http://www.gsh.al/2019/06/16/cmimi-nderkombetar-shkon-per-shkrimtarin-shqiptar-arian-leka/
