10 September 2016

Ervina Halili - Kosovë: POETEKA dadaEAST / dadaDAYS / 26-30/09/'16

dadaPOETEKAfestival - WHO is WHO 

organizuar nga POETEKA dhe mbështetur nga TRADUKI Netwoork
dadaEAST / dadaDAYS / 26-30/09/'16...

Ervina Halili - Kosovë 

Poete, eseiste dhe hulumtuese e rrymave kulturore. Ka vazhduar studimet për Letërsi Krahasimtare në Universitetin e Vilniusit për ta përfunduar hulumtimin e saj me temen Surrealizmi Automatizmi në letërsi/Martin Camaj, në Universitetin e Prishtinës.
Që nga viti 2012 ajo është në kërkim të hapjes së letërsisë ndaj mediumeve dhe arteve tjera. Në vitin 2012 ajo ishte shkrimtare rezidente në Vjenë dhe performoi në Teatrin Popullor të Vjenës. Ndërsa në vitin 2014 ajo ishte shkrimtare mysafire e Pen Qendrës në Sarajevë, Krokodilit në Beograd dhe në 2016 në shtëpinë internacionale të shkrimtarit në Grac.
Është aktive ne diskutimet socio-kulturore në Europe dhe Ballkan dhe pjesë e rrjetit të shkrimtarëve eksperimentalë Evropianë.
Është laureuar me çmimin vjetor "Ali Podrimja" për librin më të mirë në poezi me librin "Amuletë" të botuar në vitin 2015.
Në vitin 2016 libri i saj "Gjumi i Oktopodit" është botuar në Vjenë në gjuhën Gjermane nga Edition Korrespodencen.
_________

ERVINA HALILI
Në pyll

Në pyll âsht nji kangë
unë nuk e kuptoj
ajo më thërret pameshirshem
në ritëm
trokaik
unë vallëzoj
halucinante
askush nuk më sheh
vec pasqyrave varun drunjeve
në pyll âsht nji mur
edhe tre të tjerë
formojnë nji kub
unë rri aty
në mes
bashkë me nji flutur
që nuk do
krahët m'i çelë
dremit mbi gjunin tim
pylli ka nji za
unë nuk e kuptoj
ai më lutet
më lutet
'hapi sytë
më nxirr prej teje
Le të fërfëllijmë të dy në erë"
unë hapë sytë
dhe pylli
bahet

Graz, Schlossbergplatz 10, Mars 2016


* * *

ka me ardhë vjeshta njeriu im
e gjethet kanë me i fshi vijat e kufijve në
asfalt
gjithçka ka me ngja në
erosin e nji bote tjetër
e nji ditë kur s'mbetet gja tjetër për me u
shkundë
kanë me ra puplat nga krahët e tu
mbi vajin e bebeve qe lindun s'janë…ende
mu gjithmone ka me qene tuj m'mungu
diçka
që s'e njoh

19 Janar 2016

09 September 2016

Autorja e ftuar në “POETEKA dadaEAST-dadaDAYS 2016” - fiton bursën CEI

Autorja e ftuar në "POETEKA dadaEAST-dadaDAYS 2016" , 
Tanja Bakic fiton në Slloveni CEI Fellowship for Writers in Residence 2016

Në datën 7 shtator, gjatë ceremonisë së hapjes së Edicionit 31 të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë, Vilenica (Slloveni), shkrimtarja malazeze Tanja Bakić, e fuar në POETEKA dadaEAST-dadaDAYS 2016, fiton bursën e CEI (Central European Initiative). 

Kjo autore ka qenë pjesë e Rezidencës që Shkrimtarëve dhe përkthyesve letrarë në vitin 2013. Krijitaria e saj është përkther në shqip nga Silvana Leka dhe Ben Andoni, është botuar në disa gazeta dhe revista dhe suplemente letrare. Intervistat e saj janë publikuar në shtypin e shkruar dhe në mediet vizive. Tanja Bakic ka perfomuar në Universitetin e Arteve, me studentët e degës së aktrimit, drejtuar nga Ema Andrea.

Krijimtaria e saj më të fundit, që i ofroi edhe bursën e CEI, i kushtohet kujtesës dhe kujtimeve të humbura. Përmes tyre autorja malazeze Tanja Bakić i rikthehet roman epistolar - një forme tepër të rrallë letrare për kohët e sotme. 

Romani përbëhet nga letrat e shkruara nga gratë nga Mali i Zi dhe Republika Çeke - vende që në vështrim të parë nuk kanë shumë të përbashkëta, veç atyre pak postulateve historike – porse krijimaria e autores nxit imagjinatën e lexuesit që para se të fillojë zblimin e jetës së këtyre grave, të takohet me ato gra përmes kujtimeve të tyre. 
Lexuesi përfytyron jetën e atyre grave që ndajnë shumë më tepër se sa një histori e përbashkët nën socializëm dhe faktet se shtete e tyre kanë lindur thuajse në të njëjtën kohë. 

Në këtë libër Tanja Bakić nënvizon se është fort e interesuar në "kujtimet e humbura"… dhe mbi faktet se çfarë duan ato gra të kujtojnë përmes letërkëmbimeeve të tyre(?) dhe çfarë duan të harrojnë ato (?). 
Pyetja sillet rreth dilemave nëse është më shumë koha dhe dëshira personale për të harruar ajo që ndikon në humbjen e kujtimeve të tyre? 
Sa prej kujtesës së tyre ka "humbur" me të vërtetë? Në fund të fundit, është e ditur se një njeri mund të humbasë gjithçka, përveç kujtesës. E megjithatë, kjo është, për fat të keq, vetëm një e vërtetë e pjesshme. Por edhe kujtimet e humbura janë pjesë e historisë sonë personale.

08 September 2016

Bahtiyar Aslan – Turqi: POETEKA dadaEAST / dadaDAYS / 26-30/09/'16

WHO is WHO në POETEKA FESTIVAL
organizuar nga POETEKA dhe mbështetur nga TRADUKI Netwoork
dadaEAST / dadaDAYS / 26-30/09/'16...

Bahtiyar Aslan – Turqi

Bahtiyar Aslan (Kahramanmaraş – Turqi, 1971) është drejtor botimi pranë njërës prej revistave më të vjetra letrare të Turqisë – "Türk Edebiyatı". 
Ai është autor i disa veprave letrare, librave studimorë dhe i mjaft artikujve kërmimit shkencor. Mes botieve të tij përmenden: "SU" (Poezi) 2004, "Kalaycının Dediği" (Poezi) 2015, "Sessiz Hikâyeler-Kentin Haberi Yok" (Tregime) 2012, "Sessiz Hikâyeler-Cennetin Son Saatleri" (Tregime) 2015, "Günebakan-Yeni Türk Edebiyatı Değerlendirmeleri" (Kërkime shkencore)) 2012, "Muhan Bali'ye Mektuplar" (Kërkime dhe studime) 2015. 
Përveç këtyre, krijimtaria e tij letrare në poezi, tregime, intervistat, ese dhe shkrime e kërkime në shekencat humane janë publikuar në organe të rëndësishme të shtypit letrar e shkencor, të tilla si "Türk Edebiyatı", "Yedi İklim", "Türk Dili", "Dil ve Edebiyat", "Bizim Külliye", "Dergâh", "Yom Sanat", "Nilüfer". 
Bahtiyar Aslan kreu shkollën fillore në vendlindje dhe, në vitin 1994 u diplomua në Universitetin e Shkencave Letrare "Firat", pranë Departmantit të Gjuhës dhe Letërsisë Turke. 
Po në të njëjtin vit ai ai filloi punë si ndihmës hulumtues pranë Fakultetit të Shkencave Letrare, Departamenti i Gjuhës dhe Letërsisë Turke, në Universitetin "Mugla. Në vitin 1998 ai mbrojti gradën Master në Departamentin e Letërsisë Moderne Turke, në Institutin e Shkencave Sociale të të njëjtit Universitet, ndërsa në vitin 2009 ai përfundoi studimet doktorale pranë Universitetit të Stambollit. 
Ka dhënë kontribut si lektor dhe pedagog në Universitetin "Mugla" (2009-2010), në Universitetin "Ardahan" (2010-2012). Punon në Stamboll, në pranë Departamentit të Gjuhës dhe Letërsisë Turke.

Ardhja e këtij autori në "POETEKA - dadaEAST dadaDAYS Festival" u realizua në bashkëpunim me Institutin "Junus Emre" Tiranë.

06 September 2016

Américo Rodrigues - Portugali - POETEKA dadaEAST / dadaDAYS / 26-30/09/'16

WHO is WHO në POETEKA FESTIVAL

organizuar nga POETEKA dhe mbështetur nga TRADUKI Netwoork 


Américo Rodrigues - Portugali


(1961, Guarda, Portugali), ka kryer punime eksperimentale zanore që në vitin 1979, kohë në të cilën ka bashkëpunuar nën mbikëqyrjen e aktores Catherine Dasté, në Paris. Po këtë vit ai u diplomua nga "Escola Secundaria Alfonso de Albuquerque" (Guarda). 
Américo Rodrigues është poet-vokal, aktor dhe producent. Si poet, fillimisht ai ka botuar një mori veprash të zhanrit të poezisë-zanore (sound-poetry) të poezive të krijuara mbi objekte e materie të ndryshme (object poetry).
Ai është Kandidat i Shkencave të Oratorisë parnë Universitetit të Aveiros. Punimet e tij janë paraqitur me sukses të jashtëzakonshëm në një sërë festivalesh në Europë dhe Amerikën e Jugut.
Duke folur mbi veprimtarinë e tij krijuese studiuesit e zhanrit theksojnë herë ndjeshmërinë ritmike, herë pasurimin me traditën dhe risitë të poezisë së tij, e cila ka mbetur e hapur ndaj ndikimit të fjalorit iberik, ku ndërthuret gjuh neolatine me prurjet ato arabe e maure. Kjo krijimtari rri dikur midis mes të folurës dhe liturgjisë. Personaliteti krijues i Américo Rodrigues paraqitet si i një artisti që ia beson artin fuqisë së tij, fytit të tij, pa mashtruar as veten as të tjerët, që të kënaq, të trullos dhe që josh audiencën. 

Që prej vitit 1982 Américo Rodrigues ka qenë drejtor dhe producent i grupit teatror "Aquilo", me të cilën ai ka marrë pjesë në turne dhe festivale të shumta në të gjithë Europën. Veprat e tij transmetohen shpesh në stacionet radiofonike të Portugalisë. 

Américo Rodrigues ka zhvilluar në vijimësi punime të improvizimit vokal për teatrin, muzikën, poezinë, kërcimin dhe performancën. Ai është thellësisht i përfshirë në poezinë fonetike, duke lidhur mënyrën e tij të interpretimit me traditat e shkollës europiane. 
Ai ka zhvilluar gjthashtu mundësitë e improvizimit vokal brenda poezisë, duke sjellë pasurim të telsti poetik pvrmes variaioneve në teatrin e poezisë. 
Përpos vokalit Rodrigues ka përfshirë në performancë lojë-fjalët, zhurmat natyrore, fishkëllimat, siloset metalike, instrumente prej metali dhe plastike, si dhe instrumente vegjetale të krijuar nga vetë ai. 
Kohë pas kohe ai i ka publikuar veprat e veta të një lloji të veçantë, si fletë-fluturuese, broshura, botime mbi objekte të veçanta. Të tillë janë: A estreia bëjë Outro Gesto (Guarda:. Autorët Ed, 1989), Patrimonio de Afectos (Guarda: Fundacao Frei Pedro, 1995), Vir ao Nascedoiro e Outras Historias (Guarda:. Autorët Ed, 1996), Instante Exacto (Guarda:. A Mar Arte Ed, 1997), O Mundo dos Outros (Guarda:. Aquilo Ed, 2000).
Krijimtaria dhe interpretimi i Américo Rodrigues është paraqitur në lexime publike, interpretime dhe bashkëbisedime ndërkombëtare, në forume e festivale të artit bashkëkohor të letërsisë, duke përfshirë Revoltallo (Vigo, 1998), ZDB Music (Lisbon, 1998), Festival de Artes de Rua (Evora, 1998), LEM (Barcelona, 1999), Gesto Orelhudo (Agueda, 1999), Creativa 99 (Beja, 1999), Festival "O da Guarda" (Guarda, 1999).
Në vitin 2000, i shoqëruar nga një grup frymor dhe elektro-akustike instrumentesh, ai përuroi albumin solo "O Despertar do Funambulo" (Porto-Guarda: Aquilo e Audeo, 2000), në të cilën paraqiten veprat e tij më të mira me me poezi të viteve '90.
Américo Rodrigues ka marrë pjesë në një sërë performancash improvizimi vokal dhe muzikor së bashku me artistë të njohur si: Carlos Zíngaro, Gunter Muller, Silvia Barrios, Nuno Rebelo, Catherine Jauniaux, Shelley Hirsch, Elke Scheuffele, Frances Lynch, dhe Phil Minton, ndër shumë e shumë të tjerë. 
Po ashtu ka marrë pjesë në sesione të veçanta improvizuese së bashku me Carlos Zíngaro, Jeffrey Morgan, Gregg Moore, Nuno Rebelo, Jean-François Lézé, José Braima Galissa, Harry Dawes, Hiroshi Kobayashi, Patrick Brennan, Nirankar Khalsa, Cristin Wildbolz, Ly Thanh Tiên, Josep-Maria Balanyà, Ulrich Mitzlaff, Stefano de Bonis, Nilo Gallego, Riccardo Massari e shumë të tjerë. 
Disa prej temave të tij janë përfshirë në antologjinë "Wat Out-New music from Portugal . Volume II", të prezantuar për publikun nga Ananana. Në vitin 2000 ai ka prezantuar CD "O despertar do funâmbulo" ("Ngritja e funambulistit") — Aquilo dhe Audeo. 
Po ashtu ka qenë një nga pjesëmarrësit në Homo Sonorus (antologjia ndërkombëtare e poezisë vokale" (Kaliningrad, 2001). Në vitin 2000, ai ka bërë një sërë prezantimesh në Brazil ( Rio de Janeiro , São Paulo , Belo Horizonte dhe Maceió) si dhe ka marrë pjesë në Ciclo Internacional de Poesia Sonora (Rrethi Ndërkombëtar i Poezisë Vokale). 
Në vitin 2001 ai ka qenë nismëtar i dy shfaqjeve të poezisë vokale të titulluara "Como um relâmpago" and "Chamamento" ("Si Rrufeja" dhe "Thirrja"). 
Në vitin 2003, ka publikuar një regjistrim të poezisë vokale me titull "Escatologia" ("Eskatologji"). 
Në vitin 2004, së bashku me Jorge dos Reis, publikojnë CD "Trânsito local, trânsito vocal" ("Trafiku lokal, trafiku vokal"). Së fundmi (më 2005) ka publikuar "Aorta tocante" ("Aorta performuese"). 
Américo Rodrigues aktualisht është drejtori artistik i Teatrit Bashkiak të Guardës (Teatro Municipal da Guarda).

http://glukhomania.ncca-kaliningrad.ru/pr_sonorus.php3…


05 September 2016

Arian Leka: Shqipëri dadaiste - 100 vjet DADA

Arian Leka: Shqipëri dadaiste


1.

Dadaizmi, si lëvizje kulturore dhe artistike e avantgardës europiane e fillimit të shekullit XX, që ndikoi fuqimisht mbi artistët e kryeqendrave kulturore të kontinentit, ndryshe nga sa mund të besohet, nuk ka qenë një zonë krejt e panjohur për shqiptarët para Luftës së Dytë botërore dhe në vitet mes saj.

Në shtypin letrar shqiptar mes viteve '30-'40 gjenden tekste, gjurmë dhe përmendje mbi dadaizmin si dhe cilësohen disa prej emrave përfaqësues të lëvizjes së parë të artit konceptual e cila, përmes poezisë sonore, fotomontazhit, objekteve ready-made, kolazhit, poezisë simultane, fotogramës, mizikës, baletit, skulpturës, pikturës dhe modës iu kundërvunë gjithçkaje që, sipas dadaistëve, shkaktuan dhe mbështetën masakrën e Luftës së Parë Botërore, përfshi këtu edhe ato vlera dhe artin e sponsorizuar nga klasa sunduese.

Thuajse një dekadë largësi nga fundi i lëvizjes dadaiste dhe në vijim, në disa organe letrare si "Përpjekja shqiptare", "Bashkimi i kombit", "Hylli i Dritës", "Tomori", "Shkëndija", "Fryma"  apo edhe te "Kultura islame", u botuan artikuj që e përmendin dhe e shtjellojnë jehonën e lëvizjeve moderniste në art, duke u ndalur tek dadaizmi, veçmas dhe jo vetëm në një rast.

Disa prej artikujve në këto organe të shtypit shqiptar kanë autorësi, një prej të cilëve është edhe Dr. Krist Maloki. Disa artikuj të tjerë janë shkruar me pseudonime letrare, si "Aldër" apo edhe me iniciale herë të identifikuar dhe herë jo, si në rastin e tekstit me titull "Poezia frange e kësokoëëshme", nënshkruar me E.F.

Sidoqoftë, përmendja, dijenia apo informacionet rreth rrymave dhe lëvizjeve moderniste të kohës, të cilat shfaqën në shtypin shqiptar gjatë viteve në fjalë, me gjithë sprovat apo dëshirën e tyre të mirë për t'u bërë vend autorëve shqiptarë pranë autorëve të kohës, nuk ofrojnë argumente të mjaftueshëm se modernizmi në arte, futurizmi, dadaizmi apo surealizmi më pas, gjetën zbatim e përkrahje në Shqipëri.


Koha kur një poet shqiptar i kushtonte poezi modernizmit dhe korifeut të saj, madje edhe pse futurizmi ende nuk ishte shpallur, siç studiuesi Pierfranco Bruni na bën me dije, kur sjell rastin e anonimit arbëresh, që i kushtoi Marinetti-t ("Pour mon ami F.T. Marinetti") poezinë "Ti jee yyl é ti jee drit…" ("Tu es l'étoile"), botuar së pari në revistën "Poezia" të vitit 1905, kishte mbetur pas.


Modernizmi u ndal në Shqipëri, siç ndalet një fe apo një besim, që nuk i kapërcen dot disa territore, pas të cilave profetët e saj përndiqen dhe shpallen të rremë. Asnjëra prej rrymave dhe lëvizjeve nuk mbërriti ose së paku nuk mbërriti kurrë në kohë. Dhe, jo vetëm gjatë komunizmit, artistët modernistë u cilësuan "xhambaza t'artit", "spekullatorë", "pseudorevolucionarë". Fundja, a mund t'i besohej e t'i shkohej pas një shenjtori si Marchel Duchamp, mrekullia e të cilit ishte një oturak-shurrëtore, titulluar "Fontaine"?

Ndaj më i pranueshmi mes mendimeve mund të jetë ai që, duke e mbajtur larg mitologjinë, na rrëfen se, ndonëse përballë lëvizjeve të artit modern europian artistët shqiptarë ishin të vonuar në krijimtari, një farë ngushëllimi vjen duke përmendur se ata ishin pothuajse bashkëkohës në lexime dhe në informacion. Kështu, së paku del nga qëmtimet në revistat letrare të paraçlirimit apo të kartelave personale të autorëve të besuare, që tërhiqnin libra nga fondi-rezervat i bibliotekës së Lidhjes së Shkrimtarëve, i bibliotekës së Shtëpisë Botuese "Naim Frashëri apo edhe të Bibliotekës kombëtare.

Shqiperia përbën një rast unik në Europë, po të mendojmë se mbi shtetasit e saj u zbatua jo një, por dy lloje ateizmi: ateizmi religjoz dhe ateizmi ndaj artit modern e "profetëve të tij". Në mënyrë sarkastike dhe plot çiltërsi, shpjegimi për modernizmin që nuk mbërriti kurrë në Shqipëri struket në komunikimin med dy dadaistëve në vitin 1921. Man Ray - ky kontributor i rëndësishëm i dadaizmit, i drejtohej Tristan Tzara-s, njërit prej themeluesve dhe figurave qendrore të lëvizjes dada, kur dadaizmi kishte hyrë në SH.B.A., duke u shprehur gjithë pezmatim se dadaizmi nuk mund të jetojë në New York, pasi i gjithë New York-u është dada dhe se, për këtë shkak, ai nuk do të lejojë të ketë përballë tij asnjë rival... Ky komunikim përligj dhe shpjegon edhe rastin e autoritarizmit shqiptar.

Dadaizmi nuk mbërriti, siç edhe modernizmi e postmodernizmi e ka të vështrirë të mbërrijë, pasi Shqipëria, me të gjithë realitetet e saj, ka qenë dhe vazhdon të mbetet një vend, një shtet dhe një DADA shoqëri. Por mund të ketë edhe një tjetër shpjegim empirik, përse dadaizmi, veçmas rrymave të tjera moderniste, u ndal dhe u ndalua në Shqipëri. 

Dadaizmi ishte kundër artit proletar. Në "Manifest Proletkunst" të vitit, hartuar nga Theo van Doesburg dhe që mban nënshkrimin e Tzara-Arp-Spengemann-Schwitter shkruhej: "Ç'është art proletar? Art i bërë nga vetë proletarët? Art që u kushtohet atyre dhe vihet në shërbim të proletariatit? Apo art i projektuar për të zgjuar instinktet (revolucionare) proletare? Arti i krijuar nga proletarët nuk ekziston, sepse një proletar që krijon art nuk është më një proletar, por një artist. Një artist nuk është as proletar as borgjez dhe vepra që ai krijon nuk i përket as të proletariatit, as të borgjezisë, por të gjithëve…". Vetëm për kaq, dadaizmi nuk duhej të mbërrinte.

2.

Dadaizmi pra, si reagim artistik e social ngriti plot mendjemprehtësi sarkastike pyetje të reja lidhur me rolin, qëllimin dhe vendin e artit e artistit në shekullin e ri, duke ironizuar botën trashamane dhe materialiste që po mbërrinte atyre viteve. Kabaresë në Zyrih, stofullës së Huho Ball ku dadaistët mblidheshin për të mbajtur gjallë lëvizjen, jo rastësisht iu dha emri "Cabaret Voltaire". Sigurisht që ishte në nder të filozofit, por më fort i drejtohej autorit të "Kandidit", njeriut që përqeshi sundimin e përjetshëm të idiotësisë.

Ky qëndrim takonte me frymëzimin dadaist të të qenit kundër formave të vjetra artistike, kundër të qenit "politikisht korrekt", kundër dorëzimit ndaj depresionit e mërzisë, kundër komformizmit, kundër tabuve, kundër autoritarizmit, kundër manipulimit nga religjioni, kundër peshkut të prishur që shitësi-bamirës u shpërndan të varfërve, kundër popullit të urtë, kundër shtetit dhe gjuhës false të zyrave, kundër industrisë së kulturës së masave, kundër ideologjive dhe propagandave, kundër artit proletar, madje ishte edhe antidada dhe kundër vetë atyre që e themeluan dadaizmin: Tzara-s dhe Breton-it, kundër skulptorit Jean Arp, piktorëve Francis Picabia dhe Max Ernst, kundër fotografëve-piktorë Raoul Hausmann dhe Man Ray apo kolazhistit Kurt Schwitters.

Duke iu rikthyer argumentit te gjurmëve, pranisë dhe përmendjes së lëvizjeve artistike moderniste në shtypin shqiptar të viteve '30 -'40, vërehet se modernizmi aty paraqitet si art me pritshmëri të gjerë, ku nënvijëzohet se letërsia "dadaiste e futuriste merren vesht dhe shijohen prej çdo kushi dhe prej çdo kombi", siç e ndeshim në artikullin "A asht poet Lasgush Poradeci", me autor Dr. Krist Maloki, botuar në revistën "Përpjekja shqiptare", në vitin 1939.

Po aty, ky autor plotëson argumentin e tij, duke vënë përballë artin dhe "lirikën e vërtetë" dhe modernizmin: "Katër sheshe t'Artit të përgjithshëm: këcimi, figurimi, muzika dhe dekoratura mund të paraqiten, të shprehen dhe të zavendsohen nga gjuha e jonë, pa me qenë nevoja që të kenë fjalët dhe fjalijt e sajë kuptime logjike, apor përcaktime të veçanta mendtare. Me një fjalë: çdo gjuhë mund të bahet mjet arti (e sidomos mjet poezije) po u shfrytzuene elementet e saja esthetike natyrale - në daç edhe pa asnjë kuptim. Kështu e kan zakon me vjershnue fëmijt ner lodra e poeziëna fillestare, kështu poetizojn da-da-istat ala Marinetti me shokë, kështu belbëzojn shumë herë do futurista, por në kët mëndyrë vepron pak a shumë edhe çdo poet i vërtetë dhe sidomos poeti i lyrizmave."

Po aty dhe në vijim theksohet edhe ide mbi se "Poezija e vërtetë"  përballë belbëzimeve të dadaistave të Marinetit me shokë do fitojë dhe se "Lyrika e vërtetë - si desht me filozofue një theorië e vjetër - ban efekt edhe ner njasi njerzësh që s'e kuptojn as pak gjuhën e sajë. Marinetti vet ka një besim të ngulun se poeziënat e tija dadaiste e futuriste merren vesht dhe shiejohen prej çdo kushi dhe prej çdo kombi. Por sido qoft neve na mjafton këtu t'a e diejm se mund të jetë deri diku edhe fare e përgjithëshme, fare internacjonale, a ma mirë: fare gjithënjerëzore."

Duke iu larguar rasteve të analizimit të veprës dhe gjetjes apo zhbërjes së lidhjeve të një autori shqiptar me paraardhës e bashkëkohës europianë e botërorë, siç ishte rasti i polemikës letrare mbi Lasgush Poradecin, mes Dhimitër P. Paskos në "Tomori i vogël" të vitit 1942 dhe artikulli "Poetë dhe detraktorë", botuar në  "Revista Letrare",  1944 dhe Dr. Krist Malokit, revista të tjera të kohës sjellin një panoramë më të plotë e më të plotë, duke i kthyer sytë mbi realitetet artistike europiane, kryesisht mbi modernizmin dhe dadaizmin në veçanti.

botimet e para për vitin 1942, revista "Hylli i Dritës" ofron një vëzhgim interesant kur bën këtë trajtim: "Mjes kubizmit e dedaizmit u vû ndermjet, si lëvizje në vetí e jo si urë kalimi, futurizmi ase kulti i bukurís mekanike, qi, po të kishte vijue per ndo'i kohë të gjatë, do t'i kishte dhanun Francës nji trajtë të ré poezije. Dadaizmi, i themeluem në Zürích vjetin 1916 prej Tristan Tzara e - me Tzara morën pjesë në kët lvisëje Loris Aragon, Francis Picabia, Soupault e Breton - duel prej mosbesimit në menden e njerit (l'intelligence est une manie Dada est Dada) e kerkote me anen e njij anarkie sá per dukë, me mërrijtë në nji rend të ri. Këjo gjâ megjithëkëta nuk i pengoi disá me bashkveprue me ekspresjonizmin gjerman. Pa mujtë me xanë vend kund, Jean Cocteau anon herë kah kubizmi herë kah dadaizmi, mjes Picasso e De Chirico, Debussy e Stravinski."

Këtu pra, ndeshim jo vetëm emrat e themeluesve dhe të atyre që kontribuan shumë për modernizmin, por krijohet edhe harta e lëvizjeve artistike, me Zyrihun si kryeqendrën e dadaizmin, Parisin e Berlinin. Edhe qëllimet e lëvizjes dadaiste paraqiten aty, por duke e qortuar si art që "kërkonte me anën e nji anarkie sá për dukë, me mërrijtë në nji rend të ri".

Një tekst që tërheq vëmendjen është edhe ai i revistës "Fryma", ku në numtat 7-8 të verës së vitit 1944, botohet mes të tjerash edhe një artikull në rubrikën "Bisedime rreth shtypit t onë". Titulli i artikullit është "Fjalët dhe iderat" dhe është nënshkruar nga Dr. Samim. Në këtë artikull  ndeshim shënimin: "...bota kulturore mbas luftës botnore ka bënë edhe perparime. Janë krijuar vepra te reja që pa dyshim u afrohon veprave klasike. Shkolla e rryma të ndryshme  artistike, si p. sh. epresjonizmi, neoempresionizmi, kubizmi - Turizmi – futurizmi - dadaizmi - syrealizmi c tjera nuk kanë kaluar pa lënë një si shenjë dhe nuk u lindën dhe vdiqcn pa lenë gjurma në fytyrën e artit njërzor. Disa artista nga këto shkollat e rryma moderne kanë nxjerrë në shesh disa shije të reja, vëzhgime origjinale nuk haseshin ne veprat e vjetra. Këto me të vërtetë ishin disa frymezime të holla qe shkriheshin ne bardhësinë e zemrës dhedridheshin ne botën e kaltër të shpirtit. Por kaq ... Për fat të keq kanë qenë tepër të pakta dhe kurr nuk mbërrijtën të kenë atë sundim të përjetshëm të veprave klasike".

Më tej autori ndalet edhe mbi gjendje e edukimit shkollor të shqiptarit të atyre viteve. Ai identifikon dy zona problemore: përkatësisht zonën turmave tona "…që nk kanë mbërrijtur ende as shkallën fillestare të qytetërimit perëndoimor dhe ende janë në mëkmbje e sipër e kështu që s'ka se si të interesonet  me lëvizjet moderne modrne ose klasike. Problemi kuluror shqiplar, në pjesën dërmonjëse, për fat të keq ende gjindet në fusha të ulta, për vërtetim mund të merret velëm fakti se turma e jonë e soţme 80-90 % ësht analfabete..." Dhe, siç mund të merret me mend, paralelisht me turmat qortohen edhe elitat, "Shkrimrët mentarët, që para kohës na sjellin disa probleme te huaja, do te ishte shumë më mirë te zbrisnin poshtë, dukë lënë tonin eks kathedra, edhe duke sosjalizuar me punërat e turmave."

Ndërkohë, ajo që tërheq vëmendjen është edhe fakti se në shtypin e paraluftës gjenden jo vetëm tekste të plotë dhe fragmente pohuese, si ato që u cituan, por edhe edhe tekste që shprehen haptazi dhe krejtësisht kundër lëvizjeve moderniste.

Thuajse në prag të çlirimit të Shqipërisë, Nexhat Hakiu, që së bashku me Mitrush Kutelin, Vedat Kokonën dhe Sterjo Spassen themeluan "Revistës letrare" në vititn 1944, i njohur asokohe dhe më pas si poet lirik e përkthyes i Giosuè Carducci-t, Ada Negri-t, Pirandelo-s dhe Tagore-s, shpreh teza befasuese në një test që mban titullin "Letërsia kombëtare, botuar në gazetën "Bashkimi i kombit"."

Prej këtij teksti mund të kapen fillesat e asaj fryme që do e e gjejmë edhe më pas të shprehur si qëndrim të hapur kundër artit modern dhe modernizmit, si prirje e tedencë e institucionalizuar me Konferencën

e III-të të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.  Në këtë artikull të nënshkruar me pseudonimin lerar "Adlër", modernizmi vihet përkundrejt artit letrar kombëtar.

Në kundërvënien klasicizëm - modenizëm autori i artikullit i paraqet lëvizjet moderniste si arte "fallse dhe të lyera me bojë", ndërsa artistët e këtyre lëvizjeve si "xhambaza t'artit". Këshillimi i tij ndaj shkrimtarëve të rinj është për: "Një studim serioz i folklorit do të vlente shumë më tepër nga mendimet e kritikëve që përpiqen t'a ndajnë e t'a përçajnë artin e shkrimit nëpër kallëpe!" Ai i orienton autorët të mbështeten në folklor, ku "kanë për të gjetur të gjitha motivet e jetës shqiptare" dhe se nuk duhet të lexojnë tekste që "kanë një frymë të huaj, një ton shpirtëror të botës, një imitim të shëmtuar që në të vërtetë e ka degjeneruar artin e shkrimit!". I plotë paragrafi vjen kësisoj: "Të gjithë ata që nuk janë në gjendje të kuptojnë ose të shkruajnë, siç kanë shkruajtur të vjetrit, mundohen si e si të nxjerrin motive nëpër forma të tjera për t'i treguar botës diçka të re dhe origjinale: të gjitha këto janë fallse dhe të lyera me bojë: Futurizmat, dadaizmat, ermetizmat e tjera kësodore lindin e perndojnë, kurse arti i vërtetë përmes klasikvet, ka lindur dhe ka mbetur përjetë. Prandaj të rinjt nuk duhet të influencohen nga këta xhambaza t'artit, të cilët spekulojnë në bazë të revolusionit letrar që pretendojnë! Është e vërtetë se lëçitja e autorvet të huaj do t'u hap orizonte të ra, do t'u zgjerojë ndjenjën dhe do t'i pajisë me material të ri, porse nuk duhet t'influencohen kaqë shumë se bëhen kopja e degjeneruar e atyre."

Në po këtë tekst ndeshen edhe paragrafë që e përdorin emërtesën e lëvizjes në shumësin e vet, në formën "dadaizma", si për të shprehur përmes kësaj modelimin e qëndrimit ndaj artit modernist në Shqipëri.

Ky vlerësim, i bërë vetëm pak muaj para çlirimit të Shqipërisë, nuk tingëllon larg mendësisë, që do e shoqëronte qëndrimin e politik dhe estetik të paslufës, lidhur mbi dëmin që i sjell modernizmi artit të vërtetë. Formulime të atilla si: "…futurizmat, dadaizmat, ermetizmat e tjera kësodore lindin e perndojnë, kurse arti i vërtetë përmes klasikvet, ka lindur dhe ka mbetur përjetë"  duket sikur udhëhoqën qëndrimet politike dhe estetike prej viteve 1945-1950, deri në vitet '60, me ashpërsime të egra pas vitit 1972.

Edhe në materialet e botuara të Konferencës së III-të të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë gjenden paragrafë befasues, madje të shprehur nga artistë, përkthyes e studiues të formuar, disa prsj të cilëve edhe u dënuam më pas, ku sulmohet haptazi modernizmi, për të cilin mes të tjerash shkruhet:  "…në veprat e disa shokëve, janë dukur mbeturina të dekadentizmit. Fraza e perjoda, karaktere e trajtime të tëra temash, me frymë simboliste, impresioniste, surealiste, futuriste etj…"

Kjo frymë u instucionalizua si qëndrim zyrtar kur, pas mbylljes së revistave "Bota e Re" dhe "Literatura jonë" revista "Nëntori" botoi tekste që sot ruajnë vlerën e dokumentit. Ato tekste vijnë si tekste qortuese, këshilluese e ndëshkuese, por bashkohen tek i njëjti qëndrim: "…futuristët me shokë deshën të varrosnin çdo gjë të trashigimit kultural dhe artistik të së kaluarës. Edhe sot izmat e ndryshme, që pjell borgjezia imperialiste në kalbëzim të plotë, nuk lënë gur pa lozur në këtë drejtim".

Kjo frymë antimoderniste u mbart nga tekstet kritike drejt krijimtarisë e letrare të realizmit socialist,ku vargjet kundër "poezisë së deklasuar" dhe pro modelit të "poetit, që mëson si një nxënës i heshtur të rri gju më gju me popullin" u bënë udhërrëfyese dhe ruajtën vlerën e modelit për letërsinë zyrtare dhe të laureuar.

3.

Askush dhe asgjë nuk mund të arratiset nga DADA, thuhet se qenkësh shprehur Tristan Tzara, kur Andreé Breton-i, me formim më të plotë politik dhe me qëllime ndaj artit tërhoqi dadaistët drejt surrealizmit. Ai i tha një formë asaj që për dadaizmin ishte një gjendje që merrte çdo trajtë, duke e shndërruar në një metodë krijuese gjithë ëndrrat, shpirtin improvizues, dalldinë, rebelizmin, haliçinacionin, çudinë, gjallërinë, lojrat pa kuptim të fjalëve dhe tingujve, mungesën e kompromisit dhe moskompromentimin e artit dada.

Ishte jo Tzara, por Breton-i ai që lëshoi thirrjen e njohur:  "Braktisni Dada"- nëse doni një jetë të kamur me atë që ju propozon një të ardhme. Për Breton-in, politika ishte art. Edhe sipas Bismarck-ut politika ishte art, por art i kompromisit. Për arsye të ngjashme ndoshta, dadaizmi gjerman u bë i afërt me politikën, jo vetëm krahasuar me Zvicrën politikisht neutrale, por me çdo vend tjetër ku u zhvillua lëvizja dadaiste.

Ndaj, tashmë, nuk përbën kureshti fakti se disa nga emrat përfaqësues të dadaizmit u joshën dhe përdorën nga politika e majtë apo se disa nga lëvizjet projektuan idealin vizual të "Gruas së Re" dhe "Njeriut Dada. Prej kësaj fryme lindi grotesku, liria e përqeshjes së figurave politike, si në veprat e Hannah Höch-ut, ku ajo, te "Kreu i Shtetit" pikturoi barkalecë të tillë si presidenti gjerman dhe ministri i mbrojtjes me mbathje banje, vendosur mbi një model qëndisme të një gruaje me ombrellë.

Ishte e dyanshme. Kompromisi kërkoi prej artistëve dada ta çonin më tej revolucionin kulturor, që ata vetë e kishin filluar. Veç paradoksalisht, mosmarrëveshjet që çuan në fundin e dadaizmit dhe themelimin e surrealizmit, lindën pikërisht saje angazhimit të artistit në politikë dhe artit proletar. Filloi çarja, fundi, edhepse në vitet 1920-22 dadaizmi, nga kryeqyteret e Europës perëndimore, trokiti edhe në derën e fqinjëve tanë veriorë, me termin "Jugo-Dada" ku, veç artivitetit publike, u publikuan "Dada Tank" dhe "Dada Jazz".

I padëshiruar dhe i ndëshkuar nga bolshevikët, "si art borgjez, modern", "perëndimor"; i urryer edhe më fort nga nazistët, i denoncuar në "Mein Kampf" si "kulturë bolshevike", "art dekadent" dhe "devijim e çmenduri shpirtërore", dadaizmi nuk mbërriti kurrë në Shqipëri. Të gjithë: bolshevikët internacionalistë, nazistët dhe nacional-komunistët shqiptarë, kishin rënë në një mendje. Takoheshin tek i njëjti "aleph": te "dadaizmat" - ky mishërim i dekadentizmit më të rrezikshëm.

Ky frymëzim "përligj" urdhrin e lëshuar nga qeveria e re e Hitlerit, në vitin 1933, drejtuar kujdestarëve të muzeve publike e private, të cilët u detyruan të hiqnin nga muret "krijimet më barbare të një njerëzimi të degjeneruar dhe të një brezi 'artistësh' patologjikë". Kjo frymë "përligj" qarkoren e Ministrisë së Arsimit e Shkencës, pas hapjes së ekspozitës së Mynihut (1937), që e cilësonte dadaizmin, futurizmin, kubizmin dhe izmat e tjera si "lule të helmëta të një bime parazitare hebreje".

Është e njëjta "përligjjeje" edhe ndaj ndëshkimeve të kryera mbi artistët shqiptarë me prirje moderniste, të cilët, vend të "Odeon Cafe&Bar", njohën errësirat e qelive të Spaçit, Burrelit e të Qafë-Barit dhe që në vend të surrealizmit në art, përjetuan surrealitetin e jetës në Shqipëri, ku fryma nihiliste e dadaizmit sundoi, por modernizmi nuk mbërriti.

Shqipëria ishte dhe ndoshta mbetet vendi më "dadaist" në Europë. Luftë, rebelim, revoltë dhe anarki ndaj institucioneve dhe vlerave, por jo kundër përgjegjësve që shkaktuan dhe mbështetën dhunimin e lirisë dhe vlerave njerëzore. Shqipëria ishte dhe mbetet një vend dadaist. Gjenialiteti i dikurshëm për të prishur marrëdhëniet thuajse me të gjithë, është shndërruar në miqësi dhe tolerancë servile ndaj të gjithëve dhe gjithçkaje.

Ky vend, që ishte aq surrealist, sa përndoqi fjalën e mendimin e lirë, zhduku pronën private, ndaloi çdo valë e sinjal, që vinte nga Perëndimi dhe burgosi e vrau poetët që lexuan, shkruan dhe përkthyen poezi moderniste, sot është po aq dada me filozofinë e vet qëllimisht negativiste e nihiliste, të afta për të provokuar dhe nxitur jo mendim, por instinkte.

Letërsia autorëve të realizmit socialist, edhepse ideologjikisht takon me shpirtit e vonuar dhe ikonoklasitik të avantgardave të fillimit të shekullit XX, vjen me të gjitha mangësitë që sjell vonesa. Si e tillë, ajo krijimtari mbetet më shumë socialiste se realiste, një projekt kushtuar artit proletar, që nuk krijoi lidhje me ato pak gjurmë të mehura të modernizmit, që nisi të hyjë  në Shqipëri mes viteve '30, por që nuk u lejua të zërë vend, falë

prirjes sonë për t'u bindur dhe "xhambazave t'artit, që spekuluan në bazë të revolusionit letrar të pretenduar". E gjithë Shiqipëria ishte dhe mbetet ende nje DADA dhe, për këtë shkak, nuk lejon ta sfidojë dikush a diçka tjetër.  

"Shqipëri, ç'do bëjmë me lirinë e madhe, me këtë grua tradhtare të ndërgjegjes?", shkruan Evgjenij Jevtushenko në një poezi kushtuar këtij vendi, shkrimtarët e të cilit, njëlloj si dikur dadaistët, i mohuan vlerat e shoqërisë së vjetër, kishin frymëzime antiborgjeze, antikapitaliste e antiklerikale, ishin antimilitaristë, madje ishin edhe antishkencës perëndimore, që prodhonte "raketa, armë dhe bomba". Edhepse autorët e realizmit socialist, po njëlloj si dadaistët, ishin pranë Bakuninit dhe pasionin për shkatërrim e shihnin si pasion krijues, dadaizmi nuk mbërriti mes nesh.

Dhe, thuajse njëlloj si 100 vjet më parë - kur Tristan Tzara u largua nga Rumania drejt Zyrihut, për shkak se kultura në Rumani u politizua dhe se froma e vetme e jetës aty njihte jeta politike - Shqipëria DADAiste, ia ka aritur t'i largojë nëpër botë artistët e vet, ngaqë për më shumë se një shekull si shtet i pavarur dhe si shoqëri, nuk mundi t'u krijojë mundësi e hapësira normale krijimtarie, pune e promovimi as atyre që ikën dhe as atyre që ndenjën.

Ndaj edhe, si një vend tipik DADA, Shqipëria ka brohoritur, duartroket dhe gjen kënaqësi mazokiste në mburrjen që artistët e ikur shkëlqyen dhe shkëlqejnë diku tjetër, por jo në vendin e vet.


(botuar në "Milosao", 4 shtator 2016)

Total Pageviews