Bukuria e “tradicionalistëve” e poetëve të viteve '50 VS Bukurisë së Re – për një estetikë ndryshe - vitet 60 në poezinë shqiptare

Nga Arian Leka

Studimet letrare kanë hedhur dritë mbi dokumente që dëshmojnë se, pas ardhjes në pushtet të Partisë Komuniste shqiptare, Bukuria – si kategori estetike – do të merrte më pak vëmendje sesa qëllimi që iu ngarkua letërsisë së re në përmbushjen e misionit në jetën politike, shoqërore dhe kulturore. Letërsia e atyre viteve ofroi gjuhë të koduar dhe ikonografi të veçantë jo vetëm në artet figurative, por në të gjitha format e shprehjes artistike, përfshi këtu edhe poezinë si art i fjalës, duke implikuar brenda skemës zyrtare të artit jo vetëm të angazhuarit e militantët e vetëshpallur, por edhe artistë apolitikë, të çliruar nga marrëdhëniet detyruese, siç ishte rasti i Lasgush Poradecit apo i Ali Asllanit.

Kjo shpërfillje ndaj Bukurisë nuk erdhi si pasojë e ndonjë refuzimi që i bënte kësaj kategorie faktori postmodernist i viteve '40-'50 – i cili i nënvleftësoi format e bukurisë pararendëse e tradicionale, bashkë hierarkinë e saj. Refuzimi erdhi për shkak të përfshirjes së artit të ri në të njëjtën strukturë me ideologjinë. Përmbi këto mospranimi i estetikës së trashëguar ndodhi sidomos për shkak të zëvendësimit të "bukurisë së trashëguar" me socializmin, i cili u trajtua si përmasa më e lartë, sublime e Bukurisë, siç nënvizon studiuesja Nina Dimitrieva.

Një qasje e tillë ndaj konceptit estetik e bën më të dallueshme kundërvënien mes së Bukurës tradicionale dhe Bukurisë së Re, me të cilën do të përfaqësoheshion poetët shqiptarë mes viteve '60, te të cilët vërehen zona ngjashmërie me rrymat letrare moderne të mesit të shekullit XX.

Lidhur me këto ngjashmëri, historishkrimi i letërsive të ngjashme ka arritur në përfundimin se arti i prodhuar nën metodën e realizmit socialist paraqitet i ngjashëm në disa pika jo vetëm me artin totalitar të Gjermanisë naziste, por edhe me surrealizmin, realizmin magjik, ku elementet e avangardave shfaqen jo në rrafshin letrar, por në atë psikologjik, siç pohon studiuesi Boris Groys.

Në këtë këndvështrim edhe poetët shqiptarë të viteve '60 krijuan atë formë të realizmit, që në të vërtetë ishte një realizëm atipik, një (anti)realizëm, (i)realizëm a hiperrealizëm, që abstragon realitetin në dobi të së ardhmes. Bashkë me realizmin ai art krijoi realitete imagjinare, të pritshme, futuristike, të cilat nuk kanë lidhje me ndonjë realitet imediat, duke prodhuar kështu dukurinë e simulacrum-it në letërsi. Ndërkohë që poetët paraardhes të viteve '45-'50 kishin krijuar thjesht një simulim të realitetit, si pasqryrim / imitim të një procesi që ndodh realisht në jetë dhe që për t'u dëshmuar nuk ndiente nevojën e artit revolucionar. Prej këtej bëhet interesant vëzhgimi i pranisë së reales brendashkruar letërsisë së realizmit socialist (a ka realizëm), por edhe këqyrja e cilësisë së këtij realizmi, lloji i këtij realizmi dhe roli i tij i veçantë (ç'lloj realizmi?). Thënë ndryshe: a ishte përnjimend realizëm ai i realizmit socialist, apo "e vetmja gjë absolutisht e re në lidhje me realizmin socialist ishte vetëm termi" (Katerina Clark).

Nëse për poetët e vitve '45-'50 përshkrimi i realitetit kishte si qëllim ta ndërtonte në mënyrë të menjëhershme dhe të atypëratyshme realitetin, për autorët e viteve '60 ky realitet i gatshëm letrar dhe faktik njëherazi – ky "ready made" i postmodernistëve – duhej transformuar sipas paradigmës që e shndërronte realitetin e së tashmes në utopinë letrare të së ardhmes, përpunuar si një skenar futurisik.

Janë të dukshme faktet e polemikës mes "poetëve të vjetër" dhe "letrarëve të rinj", të cilët iu kundërvunë, në disa raste pa lëshime, formës tradicionale të shfaqjes së Bukurisë të cilët, duke shpallur kundërshti ndaj "realizmës së gjallë, vepëronjëse", ndaj "realizmit progresiv", promovuan prirjen për "ta pasuruar botën me një bukuri e re" – strukturë mendimi kjo e futuristëve.

Por kjo polemikë lidhur me marrëdhënien e letërsisë ndaj realitetit nuk lindi pas luftës, sikundër mendohet ndonjëhrë, pasi teza se autorët e rinj duhet "të frymëzohen nga jeta jonë…e përditëshme" dhe se "futurizmat, dadaizmat, ermetizmat e tjera kësodore lindin e perndojnë" ndeshen më herët, si rastin e artikullit të Nexhat Hakiut, me titull "Letërsia kombëtare", botuar në "Bashkimi i Kombit", që në gusht të vitit 1944. Për ta zbuluar më qartë se cilat zona preku debati mes "të rinjve" dhe "të vjetërve", "tradicionalistëve" dhe "novatorëve" për një estetikë ndryshe, mund të shqyrtohet kronika letrare të kohës, duke filluar nga gazeta "Bashkimi" e vitit 1945 e cila, ndërsa vijoi me vite, arriti kulmin 15 vjet më vonë, me polemikat e botuara në gazetën "Drita" në verë dhe vjeshtën e parë të vitit 1961.

Por para kësaj mund të vërejmë se mënyra e ofrimin të modelit sovjetik në artin letrar nuk është një dukuri përjashtimisht shqiptare pasi, po të këqyrim më me vëmendje ndodhitë në Europën Lindore deri në vitet '50 do të vërejmë lëvizje të njëjta e të ngjashme, që nga krijimi i institucioneve artistike, organizimi i lëvizjeve me frymë zhdanoviste, përjashtime dhe ndëshkime të artistëve me formim të ndryshëm ideologjik, organizimin e konkurseve të para me tematikë të diktuar letrare apo shpallje të planeve 2 vjeçare për shkrimtarët e artistët, si në Poloni, në Çekosllovaki, në Hungari, në Gjermaninë Lindore ashtu edhe në Shqipëri.

Në brendi të dëshmive të letërsisë shqiptare mes viteve 1945 – 1961 vërehet se kundërvënia, polemika e debati mes "tradicionalistëve" dhe "novatorëve" nuk bëhej thjesht për metrikën, për vargun e lirë të të rinjve, për tetërrokshin apo dhjetërrokshin tradicional. Ajo polemikë bëhej mbi të gjitha për estetikë të re, më të përpunuar, brenda të vetmes formë të lejuar-imponuar të artit realist. Në tekstet e botuara më herët ishte vënë re dallimi, por polemikat në faqet e gazetës "Drita" të vitit 1961, shfaqën haptazi se mes brezave letrarë nuk kishte thjesht dallime, por mospajtime dhe kundërshti për estetikë dhe shprehi ndryshe.

Për të ilustruar këtë mospajtim ndaj tradicionalistëve, që ishin haptazi kundër frymës së sjellë në poezinë shqiptare prej "poetëve të rinj", do të ishte i mjaftueshëm citimi i disa prej titujve nga diskutimet e Ismail Kadaresë (Asgjë tragjike s'ka ndodhur, asnjë traditë s'është mohuar) dhe të Fatos Arapit (Nuk na e ka fajin vargu) botuar "Drita", korrik 1961.

Debati letrar përfshiu mes palëve hierarkinë më të lartë të shtetit, pa lënë mënjanë as Enver Hoxhën që, për të mos bërë të pakënaqur asnjërën nga palët, në mbledhjen e gjerë me shkrimtarët dhe artistët më 11 korrik 1961, deklaroi se "letërsia dhe artet janë zhvilluar në rrugë të drejtë dhe se ajo pasurohet çdo ditë e më shumë."

Është interesante të vëzhgohet ndërkaq se si shpërthimet e sulmeve të tradicionalistëve ndaj të rinjve fashiten përmes një akti: ngritjen simbolike të "flamurit të bardhë" nga Mark Gurakuqit, i cili përmes një poezie ku gjendet edhe vargu "dorëzimi i stafetës në dorë dhe të sigurt" shpall mbylljen e përkohshme të debatit, në dobi të poezisë së re. Vjersha me titull "Shokëve të rinj poetë" tingëllon e shkruar si me porosi. Ajo, bashkë me vjershën "Poezia" botohet më 3 shtator 1961, në faqen 2 të gazetës "Drita", në të njëjtin numër ku ishte botuar edhe atikulli i Dritëro Agollit, "Traditë, natyrisht, por jo shtampë", që i kundërvihej me shembuj ilustrues dhe jo pak përqeshës, prapambetjes së krijimtarisë së tradicionalistëve.

Shenja më e qartë e pranimit të humbjes dhe e shtrirjes së dorës së pajtimit ndaj "poetëve të rinj" janë vargjet e krijimit me titull "Poezi", në të cilin Mark Gurakuqi –një nga mbrojtësit e tradicionalizmit, të qëllimores dhe estetikës së vjetër në poezisë shqiptare – pohon se "rrug ma t'gjana don sot poezija". Për të dëshmuar daljen jo pa dhimbje nga muzeu i klisheve letrare të fazës së parë të realizmit socialist, ky autor merr hua fjalorin poetik të "avantgardës" së poezisë së re shqiptare, ky mes të tjerash ndeshen edhe fjalët sputnik, antena, korpus metalit, tension i naltë, bateri, torno uzinash, kozmos, anije kozmike – fjalor ky krejt i ri, modern dhe novator për poezinë shqiptare, i ndeshur më herët, që në janar të viti 1961, kur Ismail Kadare botoi në gazetën "Drita" poezinë "Skicë e qytetit t'arthmë".

Por nëse duhet kërkuar një pikënisje për ta hetuar dallimet mes poezisë së viteve 1945-1950 dhe poezisë së viteve '60 një fillim domethënës mund të ishte funksioni mimetik, qëllimi dokumentues dhe raportimi i ndodhisë. Poezia e viteve '45-'50, ishte vënë në rolin e dëshmitarit, që riprodhonte, por nuk abstragoi mbi realitetin. Ajo krijimtari u dha thjesht forma rimuara ideve politike, ngjarjeve të ditës dhe realitetit të ri, siç vërehet nga titujt e botuar në "Literatura jonë", "Letërsia jonë" "Nëntori" dhe "Drita" nga viti 1947 – 1961, të tilla si: Prak më prak, Bjeri çekiçit. Tak…Tuk…Po ngrihet fshati më i ri. Afshi i ri (Aleks Çaçi); Kremlini (Lame Kodra), Ndalo! Punëtorit (Zihni Sako) Stadium; Muratori; Qumshti i parë (Vehbi Bala). Pa mjete dhe kërkime të reja stilistikore, ajo poezi u formatua në përputhje me  "Planin dyvjeçar të shtetit dhe detyrave të shkrimtarëve", botuar në "Literatura jonë", No. 6. Gusht, 1949.

Poezia e viteve '60 i shpronësoi gjithashtu poetët e brezit paraardhës edhe nga tema e atdheut, që shihej si zona e sigurt tradicionalistëve. Me krijimtarinë e Ismail Kadaresë, Fatos Arapit, Dritëro Agollit apo Dhori Qirjazit, ajo temë, dhe pse me emfazë e pathos, njohu transformim, pasi atdheu i këtyre poetëve nuk ishte atdheu imediat, por atdheu dinamik, që i takonte së ardhmes (socialiste) – terma këto që janë pjesë frymëzimit dhe e aksionit futurist. Mimetizmit të paraardhësve ata i kundërvunë demiurgun e  avangardave, ndaj dhe poezia e tyre shpesh i adresohet qiejve dhe ruan frymëzimin mesianike të të dërguarve në tokë, që u flasin masave për të ardhmen.

Por ngjashmëria estetike me prejardhje nga "avantgardat" nuk kishte shpëtuar pa u vënë re edhe nga poetët tradicionalistë të viteve '50. Ata nuk e humbën rastin për t'i kritikuar, madje akuzuar poetët e rinj për temat kushtuar kozmosit dhe shkëputje nga realiteti. Kanosëse tingëllojnë cilësimet se përdorimi i "vargjeve të lira duhet parë si fenomen negativ" e bashkë me to mbërritën edhe qortimet për vargje  të shkruara në gjendje "gjysmë dehjeje" – kupto dalldia futuriste – dhe për "shthurjet që nuk duheshin lejuar në art", të cilave u bashkohen vërejtjet lidhur me "mbeturinat e dekadentizmit" dhe trajtime "temash me frymë […] surealiste, futuriste". Ndaj edhe si tipar, poezia e viteve '60 duket se vjen me pamjen e apokaliptike të një "avantgarde" (cilësuar si novatore), brenda qerthullit të mbyllur të poetikës shqiptare të atyre viteve.

Veçse nga ana tjetër termi "avantgardë", me gjithë shpirtin ikonoklastik të poezisë së viteve '60 kundrejt poezisë thjesht realiste të paraardhësve, nuk e përmbush kuptimin e përgjithshëm të termit. Edhe pse me dallime të thella ndaj poezisë paraardhëse poezia shqiptare e vitveve '60 mbetet pjesë e një projekti artistik që i kushtohet artit me frymëzim ideologjik.

Kjo pasi, me gjithë qëllimet transformuese e ndonse ndihet natyrshëm një avantgardë estetike përballë paraardhësve, vetë skema e përgjithshme e realizmit socialist, ku kjo letërsi u përfshi, zyrtarisht dhe para së gjithash mbetet një projekt historik kushtuar historisë së artit proletar nën skemën e përgjithshme teleologjike të historisë marksiste, siç shton Groys, me ambicje për të zbatuar një projekt të qëllimshëm utopik, atë të telekomandimit të realitetit drejt së ardhmes, "futurizmit" vendas, lokal, e cili, duke iu kundërvënë formalisht artit të avantgardave, në fakt e imitoi atë dhe krijoi lidhje marrëdhënie në largësi.

Gazeta Mapo  - Postuar më: 16 December 2017 14:12

http://www.mapo.al/2017/12/bukuria-e-tradicionalisteve-vs-bukurise-se-re-per-nje-estetike-ndryshe/1

 

EUROZINE - shënim mbi revistën POETEKA No. 46 - botuar në MILOSAO

"Numri dimëror i "Poeteka", që përkon me No. 46 të saj dhe që shënon njëkohësisht edhe vitin e 13 të botimit të revistës, ka përcjellë një përshkrim shumë inkurajues nga EUROZINE, duke veçuar disa nga krijimat dhe autorët që kanë botuar në këtë edicion.

"Poeteka", si partnere e rrjetit të revistave kulturore europiane, ka vite që bën udhëtimin e saj në këtë familje europiane kulturore, duke ngulmuar dhe kontribuar denjësisht me përmbajtjen dhe risitë e saj.

Siç njihet, EUROZINE është një nga rrjetet e rëndësishëm të revistave kulturore europiane, që lidh mes tyre më shumë se 80 revista partnere si dhe institucione bashkëpunuee pothuajse nga të gjitha vendet europiane.

EUROZINE është gjithashtu një net-magazine, që boton artikuj të përzgjedhur nga revistat e saj partnere, duke u shtuar atyre përkthime në një prej gjuhëve kryesore europiane. Ky botim, i cili bashkon 31 autorë e përkthyes së bashku publikon mes të tjerash edhe ese - tregime dhe poezi bashkëkohore shqiptare - përkthime të autorëve europianë e nga Amerika latine - kritikë letrare - letërsi nga Ballkani - recencione - 4 studime në albanologj si artikuj kushtuar Martin Camajt, Musine Kokalarit, realizmit socialist dhe miteve në muzikën shqiptare, një reçension nga akademik Luan Starova mbi romanin "Gjarpri i Shtëpisë" të shkrimtarit Arian Leka, me rastin e botimit në gjuhën maqedonase, dokumente dhe faksimile në 115 vjetorin e lindjes të dramaturgut, përkthyesit dhe publicistit Ethem Haxhiademin (Elbasan, 8 mars 1902 - Burgu i Burrelit, 17 mars 1965), ku një vend të veçantë si përzgjedhje zënë shënimet kritike nga Jani Lili, Valgjel Koça, Namik Resuli, Kudret Kokoshi, Sterjo Spasse, Vedat Kokona, Muhamet Bala, Elvira Tarro, Jup Kastrati  botuar në shtypin letrar të viteve, '30 - '40, të cilat mbyllen me vështrimin e studiuesit Robert Elsie." (nga Milosao)

NGA EUROZINE - Revistat kryesore kulturore të Europës në majë të gishtave tuaj.

http://www.eurozine.com/eurozine-review-trees-arent-just-supposed-to-grow/

 "Letërsia bashkëkohore e Ballkanit është nihiliste që nga fillimi e deri në fund", shkruan Shpëtim Selmani në numrin e ri të revistës letrare shqiptare "Poeteka", duke shprehur keqardhjen për rrënimin e nacionalizmit, fajin dhe gjendjen e rëndë të shoqërisë. Kontribuuesit e Poetekës shkojnë kah mundësive të tjera për t'i shmangur këto gracka lokale. Rrëfimet e tyre enden disi të lira në kohë dhe në hapësirë, me protagonistë të paidentifikuar të një identiteti të skicuar-ashpër dhe të paqartë. Fluturimet imagjinare të këtij lloji janë gjithnjë e më shumë të zakonshme në krijimet shqiptare, siç është ai që lidhet përshembull me romanin e fundit të zhanrit fantastik dhe nën-human "Ameba" të Rigel Rizajt.

Fiction: Rrëfimi "Ekuinoks" i Ben Andonit flet rreth kontaktit të një antropologu me një fis në një kontinent të paidentifikuar dhe përpjekjet e vazhdueshme për të paqtuar qiejt dhe për të penguar ekspeditat ndëshkuese të 'njeriut të zi "i cili periodikisht vjen të plaçkisë prodhimet e tyre. "Në fakt, ata e prisnin, sepse llogaritjet e tyre e lidhnin atë me kohën kur yjet ishin në një pozicion të caktuar dhe atë ditën e Perëndisë kur ajo barazohej me natën". Bariu i tyre profetik nuk është në gjendje për t'i mbrojtur ata nga një cikël i përsëritur i shkatërrimit.

Eneida Mjeshtri kontribuon me një pjesë prej tregimeve të numrit: një vajzë e zhveshur dhe një grua përballen me njëra-tjetrën në një dhomë të errët gjatë natës, nën sfondin e britmës së një bufi që na përsjell një prani ogurzezë. Vajza ka në plan të udhëtojë për dashuri. "Më vjen mirë që nuk do të shoh më gjysmë njerëz, apo gjysmë botëra. Jam e kënaqur që nuk do të ketë gardhe si këto që na mbajnë ne të ngërthyera ".Gruaja e inkurajon atë, por ekziston një ndjenjë se shfrytëzimi i vajzës është i mallkuar. Dhe në një bisedë për tre zëra të pagjini, një personazhi i kërkohet të dalë dhe të përballet me gjykimin, por cili i gjykon ata ose pse mbetet i fshehur, në një mister ankthi të fajit.

Në "Paramour" e Bledar Kurtit, një grua po bën dush me të dashurin e saj, i cili rezulton të jetë politikan, me gjasa kryeministri i ardhshëm shqiptar. Ai është i prirur ta braktisë atë teksa i premton një qëndrim të rehatshëm, por ajo dëshiron thjesht dashurinë e tij. Njeriu duhet të zgjedhë, por ne mbetemi në dyshim se si përfundon kjo histori e pushtetit che mashtrimit.

Historia letrare: Poeteka me shumë zell vazhdon objektivin e saj të rikujtimit të traditave të kaluara të letërsisë shqiptare që janë dëmtuar me kohë por edhe harruar, si edhe përkujton Et'hem Haxhiademin, një dramaturg dhe përkthyes të Virgjilit në vitin 1930 dhe '40, i cili u arrestua në vitin 1947 dhe vdiq në burg në vitin 1965."

Autorët që kontribuan në botimin e këtij numri janë: Ardian Kyçyku - ese - Mërgim i krahasuar, Ben Andoni - tregim – Ekuinoksi Eneida Mjeshtri - 4 tregime: E diela e fundit e kukumjaçkës - Gjykimi - Dialogë dramatikë me një akt – Nëntë Sazan Goliku - tregim - Hapeni, jam gjallë! Bledar Kurti -tregim  -Paramour - (Grimca hije-drite nga jeta e një politikani ) Belfjore Qose - 6 poezi -  Adam Zagajewski-4 poezi Pandeli Çina-përkthyes-Vladimir Vojinović - 3 trgime, Dimitrov Popović – përkthyes, Nazim Hikmet - Poezitë e orës 21-22, Alban Tartari – përkthyes, Jorge Luis Borges - ese - Varianti i parafundit i realitetit, Suadela Balliu – përkthyese, Luan Starova - kritikë letrare - Shpëtimi i njerëzores, Shpëtim Selmani - kritikë letrare - Kalda dhe mëkati i madh i ngjizjes, Silvana Leka - studim - Rasti Martin Camaj, romani "Dranja" përballë detit, Dorian Koçi - studim - "Muza" e rezistencës antikomuniste, Arian Leka - studim - Analogji dhe homologji në motive e figura, mitike në trupin e epikës popullore shqiptare, Blerina Shalarii - studim - Mitet në muzikën Shqiptare, Ethem Haxhiademi - in memoriam - shtypi letrar i viteve, '30 - '40 mbi krijimtarinë e Ethem Haxhiademit.