POETEKA – dadaEAST / dadaDAYS
Në shtator, Tirana bëhet Dada
Prej datës 26 e deri më 30 shtator, Shoqata kulturore "Poeteka" me mbështetjen e Bashkisë së Tiranës dhe Rrjetin Europian për letërsi dhe libra "Traduki", në bashkëpunim me Pavijonin e Serpentine "Reja" Festivalin e Letërsisë dhe Performancës, titulluar "DadaEast/Dada-Days" Ky edicioni i dhjetë i kushtohet Dadaizmit në Europë dhe veçanërisht në Ballkan në 100 vjetorin e lëvizjes së artit avangard europian 1916-2016
Prej 5 shkurtit e gjithë bota është përfshirë në kremtimet e njëqindvjetorit të Dada-së, lëvizjes më të rëndësishme artistike në zhvillimin e arteve, filozofisë si edhe politikës. Jo vetëm në vendin ku u themelua, Zyrih e jo vetëm në pikat ku u përhap me shpejtësi marramendëse si Paris, Berlin apo Nju Jork…Në javën e fundit të shtatorit edhe Tirana bëhet Dada. Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë Poeteka ia kushton këtë edicion të dhjetë të tijin kësaj lëvizjeje që i dha formë të re artit dhe mendimit artistik në Ditët kushtuar Dadaizmit dhe gjurmëve të saj të forta në Europën Lindore e Juglindore.
Përgatiti: Suadela Balliu
Nuk e dimë nëse, siç pohojnë zëshëm ithtarët e saj, arti do të kish qenë i njëjtë pa Dada-në, por e sigurt është që kjo lëvizje artistike e lindur në mes të Luftës së Parë Botërore, i ndryshoi përjetësisht drejtimin dhe qëllimin artit dhe mendimit artistik siç e njohim sot. Ishin pikërisht fatkeqësitë e shkaktuara nga lufta dhe terri që kishte kapluar thuajse të gjithë Europën, që çuan drejt mërgimit një pjesë të mirë të artistëve. Artistët dhe intelektualët, të cilët ishin kundër luftës, kërkuan strehë në Zyrih, qyteti i cili u kthye në pikë grumbullimi i avangardës artistike. Dadaizmi do të lindte nga fryma e revoltës kundër absurditetit të luftës dhe dëshira për liri, e shumë shpejt do të kthehet në revolucionin Dada.E megjithatë dadaistët që mbinë si revoltë në mes të luftës, nuk erdhën për të sjellë paqe…por luftë. Më 14 korrik të vitit 1916 ( fiks njëqind vjet e një javë) poeti Hugo Ball shpalli manifestin e një lëvizjeje të re. Emri i saj: Dada. Synimi: " Të çlirohemi nga gjithçka që bie erë gazetarie, krimbash, gjithçka të mirë dhe të drejtë, bllokuese, moralizuese, europianizuese dhe e përnderuar…". Ky synim mund të arrihej thjesht duke thënë: "Dada". Ball dhe disa miq artistë mërgimtarë takoheshin në Cabaret Voltaire, një klub në Zyrih, themeluar nga Ball dhe bashkëshortja e tij e ardhshme Emmy Hennings. Përveç banorëve të Zyrihut, jo shumë e dinë se lëvizja artistike Dada është themeluar në zemër të Qytetit të Vjetër të Zyrihut. Grupi u krijua në Spiegelgasse 1, në lagjen "Niederdörfli" . Këtu, në legjendaren Cabaret Voltaire – e hapur edhe njëherë për publikun këtë vit – mori jetë një lëvizje ironike e zëshme dhe e larmishme, e cila nga baza e saj në Zyrih doli të pushtonte botën. Figura kryesore të lëvizjes përfshinin Hugo Ball, Emmy Hennings, Hans Arp, Raoul Hausmann, Hannah Höch, Johannes Baader, Tristan Tzara, Francis Picabia, Richard Huelsenbeck, George Grosz, John Heartfield, Marcel Duchamp, Beatrice Wood, Kurt Schwitters, Hans Richter, Max Ernst, e të tjerë. Performancat dadaiste ofronin shpërthim poezie, muzike dhe teatri politik – poezitë të prera me fjalë pakuptim, muzikë e çliruar nga melodia dhe deklarata në të cilat mesazhet kanibalizoheshin nga absurditeti i gjuhës. Pra nëse Dada ishte në zemër, një protestë kundër qytetërimit Europian të vendosur mbi luftën, gjithashtu lajmëroi veten si një anti-art.
Dadaistët, ashtu siç e quanin veten, eksperimentuan me poezi të njëhershme dhe zanore, kolazhe dhe fotomontazhe. Nga baza e tyre në Zyrih, ata pushtuan botën- Berlin, Paris dhe Nju Jork me humorin dhe ironinë e tyre. Dada lindi kështu nga një nevojë pavarësie, mosbesimi kundrejt komunitetit. Ata që janë me ne, ruajnë lirinë e tyre. Shenjë dalluese e tyre bëhet fakti se ata ishin njëkohësisht grupim, lëvizje artistike, sociale, politike, por gjithaq edhe individë të fuqishëm me profile të fuqishme, që i jepnin grupit, por duke mbetur individë. "Dada nuk është asgjë, nuk ka pretenduar të jetë ndonjë gjë, Dada nuk është asgjë dhe bëhet diçka nga momenti kur me të vërtetë nuk kuptojmë asgjë, ja pra në këtë mënyrë duhet të konsiderohet Dada-ja" shprehej dikur Paul Neuhuys, një poet belg Dada. "Një nga ato që mbetet pa përgjigje deri sot, por që do të ishte një mënyrë për sjelljen dhe rolin e artistëve në ditët tona, është fakti se si arritën dadaistët t'i bënin ballë ashpërsisë së kohës, diktaturës, autoritarizmit, luftës, përjashtimit artistik dhe social, përndjekjeve të komunizmit, fashizmit dhe nazizmit për t'i unifikuar? Duke qenë aq shumë kritikë ndaj shoqërive totalitariste, si arritën të mbijetojnë si lëvizje avangardë që bënte thirrje për të mos respektuar asnjë sistem dhe për të sfiduar apo vënë në dyshim dhe në pozitë të vështirë, madje edhe përmes formave të forta provokuese e deri edhe subversive çdo rend, trashëgimi, hierarki apo normë politike, sociale, akademike, artistike dhe gjithë moralin?"- shprehet Arian Leka, ndërsa rrëfen se puna për Edicionin e Dhjetë të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë "Poeteka" kushtuar Lëvizjes Dada ka kohë që ka nisur dhe gjithçka është gati për javën e fundit të shtatorit, ku kryeqyteti do të përfshihet në atmosferën dhe performancat e artistëve dadaistë që do të vijnë nga e gjithë bota.
Përse kjo lëvizje jetëshkurtër, e lindur njëqind vjet më parë rikthehet në vëmendjen e qarqeve artistike? A është thjesht një kremtim apo kjo lëvizje gjen ende vend në ditët e sotme. Leka thotë se Dada vazhdon të sfidojë edhe sot gjithë trashëgiminë artistike. ". ..sidomos atë që priret të krijojë institucion, duke ngritur pikëpyetje mbi çdo paraardhës, mbi çdo individ që mëton të merret me art, duke u kujtuar atyre llojin e përfitimit vetjak apo kolektiv (konto bankare apo detyra, funksione apo poste në pushtet) apo formën e (sh)përdorimit që pushtetet i bëjnë artistit, sa herë që i afrohen/ofrohen për t'i dhënë diçka në shkëmbim të mungesës së protestës, së mosrebelimit, të konformizmit, të rehatisë mbi tema e stilistika" –mendon Leka, duke shtuar se pa dadaizmin nuk do të viheshin në lëvizje asnjë nga rrymat e shkollat te modernizmit, përfshi këtu edhe teatri absurd e postmodernizmi etj., apo edhe vetë surealizmin."Në këtë kuptim dadaizmi, besoj se luajti mbi botën moderne të e artit të njëjtin rol që kishte luajtur "Big Bang" në krijimin e botëve. Ndryshe si ta shpjegojmë pa dadaizmin atë energji shpërthyese që solli artin mbi skenë, në kafenetë artistike dhe nëpër rrugë e sheshe apo atë ndryshim substancial në rolin, kuptimin, vlerën dhe përdorimin e artit dhe zhvillimet që ndodhen në poezi, muzike, teatër e balet?".
E nisur si një lëvizje artistësh migrues, sot Dada gjen kuptim edhe në zhvillimet globaliste, sipas Lekës. "Dadaizmi ishte një propozim i artistëve emigrantë, thuajse askush nuk ishte në vendin e vet të lindjes kur filloi të vepronte dadaizmi. Kjo ka domethënien e vet ne kontekstin e artit dhe të shoqërive te sotme, në sfondin e rizgjimit të kulturës ksenofobike. Dadaizmi si embrion vjen jo prej Europës perëndimore, por që zhvillohet në shtratin e saj. Edhe kjo e dhënë ka interpretimet dhe kontekstin e vet në rikompozimin e shoqërisë se sotme europiane".
Dadaizmi, përtej lëvizjes, siç kishte qenë më parë futurizmi, dha kuraje dhe solli çlirimin e energjive nën presionin dhe provokimin e luftës. Teza e mëvonshme e Adornos mbi pamundësinë e ekzistencës së poezisë pas holokaustit, do u shkonte më së miri dadaistëve që u krijuan në mes të Luftës së Parë Botërore dhe që shtegtuan nga një vend neutral, drejt vendeve te përfshira thellësisht në konflikt në lindje dhe në perëndim të kontinentit, ku lufta u paraqit thuajse me vlerën e një produkti kozmetik të sofistikuar.Kjo energji e çliroi artin, por sidomos mënyrën e jetesës nga vartësia e politikës, ajo e pavarësoi kulturën alternative, kulturën që zhvillohet e pa sponsorizuar nga strukturat shtetërore, nga klientelizmi, nga klisheizmi dhe standardi, duke i kundërvënë absurdit të luftës një absurd të ofruar përmes artit si dhe protestën si formë kundër produktit të vetëm qytetërimit europian të asaj kohe. Dadaizmi u ofrua si një forcë vetëmbrojtëse ndaj absurditetit koleksionuar nga shekuj deri asokohe. "Nëse politika qenkësh art i marrëveshjes dhe i kompromisit, propozimi i dadaizmit ishte se artit i mbetej të bënte të kundërtën. Por midis atij qytetërimi dhe qytetërimit të sotëm mund të hiqen shumë. Për çfarë tjetër mund t'i jemi mirënjohës dadaizmit përveç interesit të veçantë të interpretimit, forcën e artit të performancës, abstragimin e mjetit shprehës artistik, legjitimimin e zhurmave përkrah tingujve dhe të lojës tingullore në trup të fjalës, përballë fjalës logjike dhe te veshur me petka te bukur stilistikore, përdorimit të trupit njerëzor si vepër arti?"- shprehet Arian Leka, ndërsa shpjegon veçoritë në zemër të kësaj lëvizjeje.
Dadaizmi prishi trashëgiminë e shekullit XIX, shthuri kufijtë e ngurosur mes arteve, zhduku largësinë mes zhanreve dhe bashkoi, publiken me privaten, artin me politikën, modën me artin. Me këtë lëvizje propozohen artistë që janë persona, personazhe dhe e njëkohësisht edhe personalitete. Me dadaizmin forcohet më shume personaliteti i femrës artiste, si dukuri që kërkoi të zinte vend në skenën artistike botërore të zotëruar nga meshkujt. Duhet të kalonin dekada që botës së artit t'i riktheheshin personalitete si Elsa von Freytag-Loringhoven. "Pra Dada mund të trajtohet jo thjesht si një lëvizje jetëshkurtër artistike dhe kulturore po si një modus operandi, si shtysë ngacmuese, që çliroi gjymtyrën e fjetur anti, pasi dadaizmi ishte anti-autoritet, anti-normalitet, anti-konformizëm, anti-tradicionaliste, anti-konformiste, anti-luftë, anti-kapitalizëm, anti-logjikë, anti-monopolizim të mendjeve dhe lirisë, sidomos lirisë krijuese, madje edhe anti-dada, prandaj, pasi turbulloi dhe shqetësoi botën, doli nga skena, duke jetuar vetëm 8 vjet, aq sa ç 'është përjetësia për një lëvizje artistike".
A ka një rikthim të tematikave të diskursit botëror apo territori ngjason përpikërish me hartën? "Në kontekstin shqiptar përkundrejt zërave se pse dhe a duhet të kujtohet edhe nga ne dhe çfarë domethënieje ka ky ekskursion i rikthimit në Dada, veç argumenteve të mësipërm që e na bëjnë edhe ne pjesë të botës, rikujtimi i kësaj lëvizjeje, përveç plotësimit të një vendi bosh ne hartën e kremtimeve botërore që i bëhen dadaizmit në 100 vjetor, evokon edhe një fakt tjetër: atë të rikthimit te burimet, në të cilët ndeshim se në vitet '30-40 dadaizmi nuk ka qenë një lëvizje e panjohur dhe e pashqiptuar, përkundrazi rreth dadaizmit kanë shkruar gazetat dhe revistat e kohës, të tilla si "Fryma", "Hylli i Dritës", "Bashkimi i kombit" apo "Përpjekja" etj.,"- zbulon Leka, ndërsa gjatë Festivalit do i kushtohet hapësirë edhe gjurmëve dadaiste në Shqipëri. Megjithëse jetëshkurtër, figurativisht Dada përbën diçka të ngjashme me shpërthimin e energjisë së Big Bangu-ut, kur vjen fjala për Modernizmit, duke bërë që të lindin më pas lëvizje si Surrealizmi, Fluxus, Punk –u, por i dha dhe kuptim asaj çka është e mundshme në artin bashkëkohor. Dada ka vdekur?! Rroftë Dada dhe liria për të kundërshtuar!
Prej datës 26 e deri më 30 shtator, Shoqata kulturore "Poeteka" me mbështetjen e Bashkisë së Tiranës dhe Rrjetin Europian për letërsi dhe libra "Traduki", në bashkëpunim me Pavijonin e Serpentine "Reja" Festivalin e Letërsisë dhe Performancës, titulluar "DadaEast/Dada-Days" Ky edicioni i dhjetë i kushtohet Dadaizmit në Europë dhe veçanërisht në Ballkan në 100 vjetorin e lëvizjes së artit avangard europian 1916-2016
POETEKA - TIRANA: DadaEast, Dada-Days
Shumë qytete europiane si Vjena, Zyrihu, Berlini, Këlni, Parisi, Roma janë përgatitur për të kremtuar këtë njëqindvjetor, për t'u kthyer në vende ku tradita dhe frymëzimi Dada është mbajtur gjallë. Por jo shumë e dinë se lëvizja artistike Dada, përveç qyteteve perëndimore ka qenë e përhapur edhe e zhvilluar në Europën Lindore e atë Juglindore, e njohur si DadaEast apo JugoDada. Përmes këtij festivali , organizatorët dëshirojnë të prezantojnë një koncept të bashkuar të një Europe, e cila në perspektivë artistike shfaqet pa kufizime dhe pa kufij kulturorë, ku të gjitha vendet kontribuojnë bashkë .Prej datës 26 e deri më 30 shtator, Shoqata kulturore "Poeteka" me mbështetjen e Bashkisë së Tiranës dhe Rrjetin Europian për letërsi dhe libra "Traduki", në bashkëpunim me Pavijonin e Serpentine "Reja" Festivalin e Letërsisë dhe Performancës, titulluar "DadaEast/Dada-Days"Ky edicioni i dhjetë i kushtohet Dadaizmit në Europë dhe veçanërisht në Ballkan në 100 vjetorin e lëvizjes së artit avangard europian 1916-2016, si edhe do të botojë një numër special të revistës Poeteka (partner i rrjetit të revistave kulturore Eurozine) kushtuar autorëve e shkrimtarëve europianë dhe ata të Europës Juglindore , pjesëmarrës në Festivalin Dada-Days.
Formati dhe aktivitetet e kthejnë kujtesën në këtë periudhë të hershme drejt një rrjedhe aktive të aksionit në jetën tonë bashkëkohore dhe art, ashtu siç e ka realizuar Dada. Kujtesa, por gjithashtu edhe përditësimi dhe prezantimi i një qasjeje në sfondin e ditëve të sotme është një nga objektivat për të realizuar në këtë festival. Festivali synon të përfshijë qytetin në këtë program, njerëz dhe institucione, dëshiron të frymëzojë kombinimin e jetës së përditshme me artin ,kulturën dhe të jetuarit, për të frymëzuar komunikimin përmes arteve në sheshe dhe në bare letrare e muzikore. "Nuk është ideja e një bashkimi formal me qytete të tjerë europianë, të cilët do të kremtojnë këtë përvjetor, por gjithashtu për ta bërë të dukshëm kontributin e qendrave të Europës Juglindore në këtë lëvizje"- pohon Leka, ndërsa të ftuarit janë artistë nga Austria, Bosnje Hercegovina, Gjermania, Franca, Rumania, Zvicra, Mali i Zi, Holanda, Serbia, Sllovenia, Kroacia, Bullgaria, Maqedonia, Kosova, Italia, Greqia, si Jani Oswald, Ervina Halili, Zvonko Karanović, Demosteni Agrafiotis, Željko Barišić, Franko Bušić, Zunaza Finger-përkthyese nga gjuha shqipe edhe gjuhët sllave në gjermanisht, Patrick Dubost autor i tridhjetë librave dhe dy albumeve, Dorian Steinhoff, performues i poezisë slam, libri i të cilit "Drita e flakës në fytyrat tona" do të vijë në shqip në ditët e festivalit nën logon e botime "Poeteka" përkthyer nga Sokol Mici. Dada nuk resht së habituri as tani pas 100 vitesh. Peshkopi ortodoks nga Maqedonia Metodij Zlatanov është një tjetër performues dadaist i ftuar në këtë festival. Fotografia e tij me portretin e Hugo Ball në duar është një sensacion për të kuptuar sesa gjithëpërfshirëse është lëvizja Dada. Gjatë një javë sheshe, kafene, klube, pikëtakime në Tiranë do të përfshihen në diskutime, performanca, ekspozita, simpoziume, lexime të hapura, video-poezi apo poezi zanore si edhe promovime librash dhe një edicion special i revistës "Poeteka".
10 Fakte Dada
Pse u themelua në Zyrih dhe çfarë synonin Dadaistët?
1. Një formë e re e artit. Një lëvizje letrare dhe artistike e themeluar më 1916 –ën. Nuk mund të reduktohet në një formë të vetme të shprehurit dhe është për pasojë thuajse e pamundur të përkufizohet. Megjithatë lëvizja atribuohet si anarkike dhe kundër borgjezisë, ndërsa arti Dada si i pakuptimtë, i çmendur dhe i egër.
2.U themelua në Zyrih. Më 1916 –ën Lufta e Parë Botërore kaploi thuajse të gjithë Europën. Kishte pak hapësirë për art. Si rezultat, shumë artistë dhe intelektualë u strehuan në Zyrih, në Zvicrën neutrale, e cila u bë epiqendra e avangardës europiane.
3.Cabaret Voltaire është vendlindja e Dada-së. Më 5 shkurt1916 , Hugo Ball dhe gruaja e tij e ardhshme Emmy Hennings, hapën tavernën për artistët. U bë një vend takimi aq popullor për shumë artistë ndërkombëtarë që ndanin të njëjtën mendime si edhe intelektualë. Kabareja ishte vetëm pak blloqe larg apartamentit të Leninit, i cili qe në mërgim asokohe.
4. Dada, një kalë druri
Origjina e emrin të çuditshëm "Dada" është mbështjellë në legjendë. Një teori e famshme është se një dadaist thjesht zgjodhi fjalën "dada" fjalën franceze për "kalë druri" ndërsa shfletonte një fjalor gjermanisht-frëngjisht. Një tjetër version pretendon se emri rrjedh nga rusishtja "da" që do të thotë "po". Ka edhe nga ata që mendojnë se dadaistët u frymëzuan nga një prodhues sapuni "Bergmann & co"., që kishin kalin e drurit si logo. Një manifest i Dadasë madje pohon " Dada është sapuni më i mirë me qumësht e zambak në botë".
5. Jehonë ndërkombëtare. Themeluesit vinin nga shtete si Gjermani, Rumani, Francë.Vetëm
Sophie Taeuber Arp, e shoqja e Hans (Jean) Arp, ishte zvicerane.
6.Kundër luftës dhe borgjezisë. Dadaistët po kërkonin një formë arti që mund të shëronte dhe çlironte njerëzit nga çmenduria e kohës. Ndërsa lufta vazhdonte në pjesën tjetër të Europës, në Zyrih Dadaistët eksperimentuan me stile dhe mjete të ndryshme dhe në mënyrën e tyre speciale me pakuptimin, humorin dhe ironinë protestuan kundër mizorisë dhe brutalitetit të luftës.
7. Dadaistët paraardhësit e poetëve slam. Ata eksperimentuan me stile, materiale dhe forma të ndryshme. Kur Hugo Ball paraqiti për herë të parë "vargjet pa fjalë" të ashtuquajturën poemë zanore ata i dhanë Dadaizmit një grimë misticizmi dhe për shumë njerëz u bë një lloj religjioni. Dadaistët ishin të parët artistë që përveç poemave zanore gjithashtu shpikën poemën se njëhershme ( ku vargjet lexoheshin në gjuhë dhe shpejtësi të ndryshme në të njëjtën kohë) dhe ishin pararendësit e Surrealizmit dhe poezisë slam të kohëve moderne. Gjithashtu dadaistët favorizuan përdorimin e kolazheve
8. Dada është pak budalla. Në Zyrih, Dadaistët shkaktuan një potere me artin e tyre aspak konvencional dhe aktivitetet e çuditshme. Ata tërhoqën vëmendjen ndaj vetes duke botuar raporte të rreme në gazetat e përditshme duke përfshirë një duel me pisqolla mes dy Dadaistëve në Kodrën Rehalp në Zyrih. Ata i hapnin dyert e tavernave me flakërim duke bërtitur "Dada!" me sa zë kishin dhe zhdukeshin sërish po aq shpejt sa kishin ardhur
9. Dada pushton botën. Dadaistët ishin komunikues të shkëlqyer. Përmes letrave, manifesteve dhe revistave, të cilat ua dërgonin miqve të tjerë artistë, ata ia dolën mbanë të përhapnin vizionin e tyre rreth globit. Shumë shpejt u krijuan grupime Dada në Berlin, Hamburg, Paris e madje edhe në Nju Jork. Dadaistë të mirënjohur lag Zyrihut ishin Man Ray, Marcel Duchamp, John Heartfield dhe Hannah Höch.
10. Dada ka vdekur. Rroftë Dada! Sa më e njohur dhe ndërkombëtare u bë lëvizja, aq më shumë pati kundërshti të shpeshta ritëm mes themeluesve përsa u përkiste synimeve dhe objektivave të Dadas. Hugo Ball e la grupin vetëm pas disa muajsh dhe iku në mërgim në Ticino, ku iu përkushtua krejtësisht katolicizmit mistik. Mosmarrëveshjet e brendshme e çuan Dadanë në një fund. Më 1923 –shin u themelua Surrealizmi, të cilit iu bashkuan shumë dadaistë.
