DAŠA DRNDIĆ - ME SHQIPËRINË NË XHEP: NJERIU NUK ËSHTË ZOG
Nuk e di si do ta kuptonin perëndimorët rrënjosjen e toponimeve në peizazhet tona mendore (eurolindore). Për ta një fenomen i tillë ndoshta do të qe ekzotik, në mos po zbavitës apo i pakuptueshëm. Por mirë që ekzistojnë; këto peizazhe nuk duhet të jenë jehonë nostalgjie, ato shpesh janë thjesht vula që ngulit kohën në kujtesë, janë pjesë e jetës sonë, një konfirmim i qëndresës, sado të pavetëdijshme, por të fuqishme, ndaj idesë shpesh agresive dhe manipuluese se me një "epokë të re" lind edhe një "njeri i ri" në gjarpërimet cerebrale të të cilit "ideologjia e re" do të ngulitë një "gjuhë të re" dhe një "kujtesë të re".
Gjuha është një bishë e mrekullueshme mbështjellë brenda nesh, herë e egër, herë e zbutur, por e pamposhtur.
Arian Leka më tregon se si mbi fasadat e disa ndërtesave mund të shihen ende mbishkrime të zbehura me drapër, çekanë bërë me rreshta tullash të keqe. Nga një kopsht në Rovinj, ende mund të shihni fasadën e një shtëpie të vjetër me mbishkrimin "Rroftë Titoja".
Në kujtesën e Durrësit është ngulitur shëtitorje "Vollga" dhe, megjithëse nuk ka ndonjë tabelë sinjalizuese që të çon drejt tij, Parku i Vollgës është po aty. Sot e kësaj dite njerëzit shkojnë në kafene "Krimea" për një birrë, pavarësisht se sovjetikët kanë ikur, në fakt "nuk ekzistojnë më". Në Rjeka, ata mbi të tridhjetat i quajnë kinematë (çfarë ka mbetur prej tyre) "Beograd" dhe "Partizani".
Pastaj, ka edhe emra personalë të gjeneratave të tëra, brenda të cilave e tashmja pasqyrohen tronditjet e së kaluarës në emra të rinj.
Po, të gjithë jetojmë në emra; unë jetoj në emrin Durrës, toponim që është adresa ime më e sigurt!, më thotë Ariani.
Edhe pse në Jugosllavi shteti nuk përcaktonte me ligj se cilët emra personalë ishin të pranueshëm dhe cilët jo (në Shqipëri kjo ishte), pas luftës lindën Stalinka, Mashinka, Traktorka dhe Sllobodanë disi më "të denjë", ndërsa në Shqipëri lindën Tatjanat (Onegin), Anat (Karenina), Natashat (Rostov), Svetlanat, Vladimirët dhe Borisët, që nuk kishin të bënin me historinë shqiptare të paraluftës dhe traditën e saj. Gjithsesi, mirazhet shfaqen në tokë ranore, rrokaqiejt mbijnë në tokë të paqëndrueshme sizmikisht. Mitet janë një mashtrim i fuqishëm.
Për të mos folur pastaj për rrugët dhe sheshet në Tiranë. Stalini dhe Hoxha u zhdukën (si dhe statujat e tyre), dhe Mustafa Kemal Ataturku u zhvendos, për t'ia lënë vendin Vilsonit, Sarkozisë , Bushit, Shopenit dhe Berluskonit e, bashkë me ta, erdhën edhe Bukureshti, Italia, Dubai, Stokholmi, Kuvajti, Monte Karlo, Shkupi...
Kujtimet tona vetjake dhe kolektive duket se ruhen në galeritë e muzeve personale, thotë Ariani. Topose të ngrira të së kaluarës, në të cilat njerëzit besonin se dhuna dhe revolucioni çojnë në një të nesërme më të mirë, topose të ngrira, në të cilat jemi ende të bllokuar edhe sot. Shikoni dhe dëgjoni, më thotë Ariani, qysh në vitin 1917. Majakovski këndon: "Rrugët janë furçat tona, sheshet janë paleta".
Nuk janë ngrirë, them unë, ne i frymëzojmë, ato na marrin frymën.
Kështu, në lëvizjen time të kufizuar nëpër Tiranë dhe Durrës, e kap veten të zhytur në vorbullat e së shkuarës, në qendër të së cilës vërshon e tashmja dhe kjo, si shkopi magjik i magjistarit, përpiqet të qetësojë ujërat e thella. Mund të kisha qenë në çdo pjesë të Europës dhe të kisha gjetur rrethina që i përkasin kësaj pazëllit shqiptar.
Po shikoj detin, detin e Arianit në Durrës, unë, njerium me kodin gjenetik të të njëjtit det, deri tani dhe kaq të ndryshëm e të ngulitur thellë. A mund të gjendet lidhja?
Kur zhyt gishtin në det, je i lidhur me të gjithë botën, thotë ajo thënie teveqele e cila, me sa duket, ka për qëllim të ofrojë rehati (të rreme) për lirinë dhe për ata që janë në ankth.
Dëgjoj, lexoj dhe vëzhgoj llogaritjen e Arianit për atë ujë të gjerë, në të cilin ai kërkon përgjigje të ndërlikuara, kufijtë e të cilëve gjithmonë shtrihen shumë përtej kufijve të çdo vendi, çdo historie.
E kuptova për herë të parë që deti im ishte më shumë "i mirë" sesa "i bukur", atëherë kur deti filloi të na sillte objektet, që nuk i kishim parë më herët, ato gjëra të vogla, të zakonshme nga përditshmëria e të tjerëve, të cilat nuk gjendeshin në vendin tonë, por që i kishim dëshiruar shumë. Mbi ato sende të vogla, shpesh të fermentuara, mbetje në fakt, plehëra, në të vërtetë, ne lexonim: Made in Italy, Made in France, Made in Germany. Nëpërmjet këtyre objekteve në portin e qytetit tim, Mesdheu lidhej me pjesën tjetër të botës dhe, ndryshe nga qyteti, që ishte si një kështjellë e pathyeshme, porti u bë për mua një mikrokozmos gjuhësh, fytyrash, anijesh e udhëtimesh. Përveç atyre që deti i mbante përsipër a i çonte në fund (shishe bosh Coca-Cola, kanaçe birre Heineken të grimcuara, kuti Marlboro gjysmë të dekompozuara), këto objekte të huaja, të mirëpritura si miq, i sollën edhe marinarët, përfshirë babanë tim (biçikleta gjermane MIFA, nga Roterdami, kasetofoni im i parë i markës Philips, nga Rijeka, një kryq i artë që e mbaja në një zinxhir, të fshehur, në qafë, edhe pse nuk jam i krishterë). Dhe, filluan mësimet e mia të para të gjeografisë dhe historisë, nëpërmjet këtyre objekteve - Websters dhe Larousses imagjinare të xhepit, përmes së cilave unë lundrova në 'botën e ndaluar'. Për lirinë.
Në xhepat e Arianit vërshojnë shumë më tepër se kaq, jetë të tëra të ndara nga frika, sfida, zemërimi, kërkimi, por edhe dashuri e afërsi, në gëzime të vogla të përditshme. Ariani flet dhe unë pyes se si ishte e mundur e gjitha kjo, si mund të zgjaste kaq gjatë ky makth, dhe ai, si dhe Elsa Demo , një gazetare, përsërisin: Bota na ka harruar dhe kështu, me kalimin e kohës, jemi bërë thellësisht të ngrirë. E shihnim Europën nga vrima e çelësit, sepse dritaret ishin të mbyllura. Cili gisht, futur në det, të lidh me botën!? Në vendin tonë distopian, deti u bë një mur që na rrethonte dhe ishte i rrezikshëm për jetën ta sfidonim atë.
Tre rreshta fuçish të ngjitura në shtratin e detit dukeshin nga bregu, vazhdon Ariani. Rreshti i parë ishte kufiri për fëmijët dhe notarët e dobët, i vendosur rreth njëqind metra larg tokës. Rreshti i dytë u ankorua në një thellësi më të madhe, rreth dyqind metra nga bregu - vija e demarkacionit për notarët e mirë. Ai rreshti i dytë ishte paralajmërimi i fundit për të gjithë ne. Askush nuk u lejua të kalonte ndonjëherë atë vijë. Pas saj pluskonte një rresht i tretë me fuçi – bova të kuqe pas të cilave policia kufitare priste gati për 'aksion', që do të pasohej me arrestime dhe akuza për arratisje nga atdheu socialist. Pas atij rreshti të tretë shtriheshin dy dete, Adriatik dhe Jon, për ne një hapësirë e pafund lirie, për qeverinë - një hapësirë rreziku nga e cila fshihet vazhdimisht armiku.
Ato fuçi, ishin bunkerë lundrues, them unë.
Mina detare, thotë Ariani, që shpërthyen për ne të lindurit në vitet 60-70, të cilat vranë ëndrrat e ditës kur do të merrnim guximin të hapim një kalim nga ai varr i atëhershëm blu. Më pas erdhën vitet nëntëdhjetë dhe deti ynë i ngirë u kthye në jetë.
Unë mbaj anijen e fundit në shpinë,
Por nuk gjej dot detet mbi të cilat ta lësgoj , shkruan Ariani, i rritur tanimë.
Në çfarë rrëmuje është shndërruar ai det sot, në "botën e lirë", në çfarë e shndërruan atë rrobaqepësit e luftës, njëzet vjet më vonë? Artisti dhe performuesi rus Petr Pavlensky , i cili në vitin 2013, në Shën Petersburg, u shtri lakuriq para Asamblesë Legjislative, i ngulitur në një top shumështresor me tela me gjemba, ose, edhe më keq se kaq, gjithashtu, sikur të kishte lindur nga nëna e tij ashtu, ulet pranë mauzoleumit të Leninit në Moskë, në Sheshin e Kuq, në të njëjtit vit dhe hedh në kalldrëm skrotumin e tij me gozhdë të trasha.
Dhe më kujtohet "instalimi" i Shqipe Jonuzit , një artiste e re pamore nga Kosova, në ekspozitën tashmë tradicionale ndërkombëtare shqiptare "Onufri" (në ekspozitën e parë të së cilës, njëzet vjet më parë, mori pjesë edhe Slaven Tolji ynë, por kujt i intereson kjo?), një instalacion i titulluar Castle Europe.
Ai kub qelqi në të cilin një qenie njerëzore e burgosur lufton, pavarësisht nga mesazhi dhe ekspliciteti i tij ndoshta i drejtpërdrejtë, të paktën më la një përshtypje më të fortë sesa ekspozimi i veprave tashmë të konsumuara, madje të kota-sentimentale dhe manipuluese të Yoko Onos dhe Marina Abramovićit.
Kufijtë e territorit të mbyllur po zgjerohen. Europa po kthehet në një Shqipëri të zgjeruar njëmijë herë ish-socialisto-komuniste. Rojet qëndrojnë në skajet e saj, qentë e zinj gërhasin në zorrët e saj dhe ne jemi gozhduar (gozhdojmë veten) në tokën e saj autike, jomikpritëse dhe narcisiste. Fuçitë nga fëmijëria e Arianit rishfaqen, shumohen dhe shumëfishohen si viruse të këtyre dhe viruse të atyre që madje kërcënojnë të na heqin mendjen.
Dhe, më në fund, të kthehemi te Franzen** dhe zogjtë e tij. Zogjtë më treguan ekzistencën e një dimensioni të ri të botës. Konceptimi im për të bukurën ndryshoi rrënjësisht, sepse u dashurova shumë me zogjtë, broçkullis Franzeni, natyrisht, duke mos menduar për metaforat. Tani po e shlyej kohën e humbur, thotë ai, duke e kaluar gjysmën e dytë të jetës sime duke vëzhguar zogjtë. Kështu bëra një seri fotosh për National Geographic për zogjtë nga Shqipëria. Shqipëria ka habitate të bukura ligatinore, ku zogjtë po zhduken për shkak të gjuetisë pa leje. Nëse situata në Shqipëri do të përmirësohej, tha Franzen, nëse gjuetia e shpendëve do të ndalej në zonat e mbrojtura, thotë ai, ekziston mundësia për një rikuperim të shpejtë të habitateve të shpendëve. Po, mund të ketë shpresë për zogjtë!
Po errësohet. Nisjen e autobusit drejt Tiranës e presim në një kafe përballë rrafshine që imiton stacionin dhe ku ka një turmë të paparë njerëzish. Në një skarë të improvizuar, një grua gatuan salcice, duke mbajtur një mace në krahë, pranë saj në një breg të ulët një burrë shet fara, fëmijët vrapojnë dhe bërtasin, transportuesit privatë bërtasin furishëm Tiranë! Tiranë! Pastaj na kalon një burrë me një kafaz plot harabela.
Shiko, thotë Liljana, ka ardhur Gurdjieff ***.
I kredhur në mendimet e mia, shihja harabelat në pemë, fluturonin nga dega në degë dhe shijonin heshtjen e pasdites. Papritur më erdhi në mendje një mendim: "Pse nuk pe4rpiqem të fitoj para nga harabelat? Sarti, që banon në këtë vend, është shumë i dhënë pas kanarinave dhe zogjve të tjerë këngëtarë dhe pse qenka harabeli më i keq se kanarina?!" Në rrugën që kalonte pranë parkut të qytetit kishte një stacion autobusi, ku karrocierët, gjatë vapës së pasdites, dremitnin dhe pushonin në makinat e tyre. Shkova tek ata dhe këputa qimet e bishtit të kalit, që më duheshin për kurthet të cilat, pasi i ndreqa, i vura në vende të ndryshme. Filosi më shikonte me shumë kujdes gjatë gjithë kohës. Shpejt, në njërën prej kurtheve, u kap një harabel, të cilin e nxora me shumë kujdes dhe e çova në shtëpi. Aty i kërkova pronares të më jepte hua një palë gërshërë, e qetha harabelin që të ngjante si kanarinë, teksa e lyeja me imagjinatë me ngjyra aniline. E çova harabelin në Samarkandën e Vjetër, ku e shita menjëherë si një "kanarinë amerikane" speciale. Mora dy rubla për të. Me ato para, bleva menjëherë disa kafaze me ngjyra të thjeshta dhe, që atëherë, fillova t'i shes harabelat në kafaze. Për dy javë shita tetëdhjetë nga ato "kanarinat amerikane". Tre-katër ditët e para, kur shkova për të gjuajtur harabela, mora me vete edhe Filosin; më pas, megjithatë, e lashë në shtëpi, sepse tashmë ishte bërë i famshëm në mesin e djemve të Samarkandës së Re, kështu që një tufë prej tyre do ta ndiqnin në parkun e qytetit, ku i trembnin harabelat dhe më pengonin t'i kapja. Ditën që ndalova ta merrja me vete, Filosi u zhduk nga shtëpia herët në mëngjes, për t'u kthyer në mbrëmje, zgjyrë dhe i lodhur, për të lënë një harabel të ngordhur në shtratin tim. Nuk rrezikova të qëndroja më gjatë në Samarkandë. Kisha frikë se mos djalli mund ta merrte vesh shakanë dhe se mund të ndodhte që një nga kanarinat e mia amerikane të gjendej nën shi, ose të donte të lahej në ujin që i dhanë për të pirë në kafaz. Dhe atëherë do të ishte vërtet një kaos, sepse kanarinat e mia amerikane do të shndërroheshin në harabela të mjerë, të qethur dhe të shpërfytyruar.
Pra, jo gjithçka është ashtu siç duket. Dhe, njeriu nuk është zog.
* Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit "Europa Krijuese" të Bashkimit Europian.
**Bëhet fjalë për Jonathan Franzen, shkrimtari dhe vrojtuesi i shpendëve, që shkroi për "National Geographic" mbi gjuetinë pa kriter të zogjve këngëtarë e shtegtarë në Shqipëri.
*** ´Georgij Ivanovič Gurđijev, mistik dhe filozof armeno-grek që shënoi fillimin e një epoke të re shpirtërore në Perëndim. (Nga libri „Takime me njerëz të jashtëzakonshëm".)
________
Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit 'Europa Krijuese' të Bashkimit Europian.
Tekst je nastao u sklopu projekta Prošireni estetički odgoj (Aesthetic Education Expanded) koji je financiran u sklopu programa 'Kreativna Europa' Europske unije.
