Arian Leka botohet në Berlin - “Qeli prej Letre” - "Die Zelle aus Papier"

Arian Leka botohet në Berlin

"Qeli prej Letre" - "Die Zelle aus Papier"

Në antologjinë letrare "Glückliche Wirkungen"

Tregimi Arian Lekës, i cili e hap këtë antologji, titullohet "Qeli prej letre". Në gjuhën gjermane ky tregim është përkthyer nga Zuzana Finger dhe mban titullin "Die Zelle aus Papier". Të dy hartuesit e antologjisë, Alida Bremer dhe Michael Krüger, jo vetëm që kanë përzgjedhur krijimtarinë e autorëve dhe janë kujdesur për botimin, por edhe kanë shkruar për secilin nga krijimet e paraqitura në këtë antologji.

Ky botim i fundit u publikua falë përzgjedhjes dhe kujdesit të dy emrave të njohur për letërsinë në atë vend: të shkrimtarit, poetit e përkthyesit gjerman Michael Krüger, i cili është dhe gjithashtu edhe President i Akademisë Bavareze të Arteve të Bukura si dhe të shkrimtares, përkthyeses dhe kritikes letrare gjermano-kroate Alida Bremer.

Alida Bremer: "A si alfa dhe A si Albania. A është Alfa e kontinentit tonë, ndoshta atje, në rrugën e Otrantos, përpara bregdetit shqiptar të Mesdheut, ku ka pasur kaq shumë histori? A edhe si Antologjia.

Ne në gjermanisht e quajmë Antologji (Blütenlese), në latinisht ajo quhet Florilegium, në greqisht Anthologia, dhe është kjo antologji që mbledh përgjigje për pyetjen mbi imagjinatën për një botë më të mirë. Buqeta me lule e priftit dhe përkthyesit të dikurshëm Haxhimihali nga tregimi i Arian Lekës shënon fillimin e një Ere të Re në Shqipëri – një detyrë e vështirë kjo.

Michael Krüger: "Shqipëria, ky është vendi i shqiptarëve, është një vend i shkundur fuqishëm nga ideologjitë totalitare të shekullit XX. "Si mundi Zoti të lejonte që ne të qeshim dhe të qajmë me të njëjtët lot?" pyet veten Haxhimihali. Lindin pyetjet mbi rolin e fesë, që edhe pas fundit të ideologjive ende nuk kanë gjetur përgjigje."

Është hera e tretë në pak vjet që proza e shkrimtarit Arian Leka, zë vend disa prej antologjive europiane. Së pari kjo krijimtari është botuar në "BEST EUROPEAN FICTION", 2011, (London, Illinois). "Vëllezër në brisk" (Brothers of the Blade) titullohet tregimi i përkthyer nga Sara Lynn Smith, përzgjedhur dhe edituar nga shkrimtari Aleksandar Hemon me parathënie nga romancieri irlandez Colum McCann.

Më pas kjo botimet kanë vijuar me antologjinë "Das Hemd" (Leykam) Graz, Austri, 2014, ku Arian Leka botoi "Në kërkim të këmishës së humbur".

Së fundmi sapo është botuar edhe në Gjermani nga edicioni Propyläen "Ullstein Buchverlage Berlin" antologjia letrare me titull "Glückliche Wirkungen".

Dy fjalë për antologjinë:

Titulli i antologjisë është "Glückliche Wirkungen" dhe është shkëputur nga letërkëmbimi i datës 21 Qershor  1798, mes poetit dhe mendimtarit Johan Woflgand Goethe me poetin tjetër gjerman Friedrich Schiller. Pjesë e antologjisë ku është botuar edhe krijimtaria e Arian Lekës, janë shkrimtarë të njohur dhe të vlerësuar ndërkombëtarisht, si Charles Simic (SHBA), Mircea Cartarescu (Rumani), Jeremy Adler (Britani e Madhe) Stefan Hertmans (Belgjikë), Helene Dorion (Kanada), Serhij Zhadan (Ukraninë), Cécile Wajsbrot (Francë), Colm Tóibín (Irlandë), Gerogi Gospodinov (Bullgari), peter Schneider (Gjermani), Ivana Sajko (Kroaci),  Andrej Nikoladis (Mal i Zi), Karl-Markus Gauß (Austri), Viktor Jerofejew (Rusi), Javier Cercas (Spanjë) etj.

Synopsisi i tregimi "Qeli prej letre": Kjo prozë rrëfen jetën e një prifti-përkthyes (Haxhimihali, emri i personazhit), i burgosur në vitet e diktaturës të cilit, gjatë periudhës së burgut i duhet të përkthejnë në gjuhët e Europës jo letërsinë më të mirë shqiptare, edhe letërsinë e atyre që i kishte shokë qelie dhe që ishin burgosur për shkak të letërsisë. Ai duhet të përkthente me porosi të shtetit letërsinë zyrtare të realizmit socialist, të atyre që nuk ishin në burg, por që as të lirë nuk ishin.

Letërsinë "e lirë", të përkthyer nga Haxhimihali i burgosur, regjimi i përdorte si propagandë, duke e dërguar madje edhe në Panairet Ndërkombërarë të Librit në Europë. Pas lirimit, menjëherë pas rënies së regjimit, Haxhimihalit, tashmë të liruar nga qelia, i vjen propozimi për të hartuar dhe përkthyer një antologji letrare, ku shkrimtarëve të dikurshëm, t'i bashkonte autorët e ndaluar ata që nuk e kishin parë kurrë jo dritën e botimit, por as të diellit, shkrimtarë  që kishin hyrë në burgje, por jo në ndonjë antologji.

Këtu fillojnë dilemat e përkthyesit-prift Haxhimihali: A ishte e drejtë të ishin bashkë, në të njëjtën antologji ata që iu hap gjoksi nga plumbi në zemër, me të tjerët që gjokset iu shpuan nga vrimat e medaljeve të praruara? Si do të ndiheshin në të njejtin libër ata që u lidhën me litarë dhe ata që librat i patën me lidhje speciale dhe të qepur me pe? A duheshin të ishin bashkë në të njëjtin libër, nën të njëjtin kapak? Si mund të ishte titulli i antologjisë? A do i ngante libri një kampi përqendrimi apo kopshtit botanik, të mbushur me lulet utopike? Këto dyshime e shoqërojnë vetminë e Haxhiamihalit, derisa e dorëzon antologjinë. Mes ndjenjës së drejtësisë hyjnore të Bibla që kishte studiuar e që rrëfehente mbi të ujkun që lodron me qengjin, fëmijë që luan me gjarprin në strofullën e tij dhe luanin dhe demin, që ushqeheshin së bashku me kashtë të artë dhe drejtësisë në një shoqëri, së cilës komunizmi i kishte premtuar Mbretërinë e Qiejve, kur të zhdukeshin  klasat dhe lufta mes tyre.

Vlerësime kritike.

Të trija antologjitë ku është botuar krijimtaria e Arian Lekës janë shoqëruar me reçensa dhe shënime vlerësuese.

"Vëllezër në brisk" - Brothers of the Blade

Peter Byrne, nën titullin "Nonstandard Tales From The Real Europe", shprehet: "Arian Leka na tondit me rrëfimin e tij, tek na përball me peshën e përgjegjësisë që mund të rëndojë mbi familjen shqiptare. Veçse një barrë e atillë rëndon po aq edhe në një mori vendesh të tjera europiane. Ështe interesant portretizimi i ndjerë i anoreksisë nga Hilary Mantel, që vëzhgon një familje britanike në kahun "perëndimor" të Europës, ndërkohë që familja te tregimi i Arian Lekës është e njësuar dhe nënkupton "edukim prindëror", ndërsa në Shqipëri ajo merr kuptimin e "detyrimit fisnor".

Brandon Wicks, shkrimtar dhe studiues letrar, duke shkruar rreth antologjisë "Best European Fiction" në "Art & Literature", nënvijëzon: "Vëllimi përfundon me një tekst të shkurtër, ngarkuar me tension të pabesueshem, me tregimin elegant "Vëllezër në brisk" i autorit Arian Leka, ku si në një ritual, personazhi është i detyruar rruajë fytin pa qime të të vëllait në ditën që atë do ta bëjnë dhëndër – një çast i vogël domethënës, i ngarkuar me ankth dhe me dëshirasublime."

Kevin Frazier, kritik dhe shkrimtar, në tekstin botuar në "A Map of Faces", duke parashtruar për lexuesin synopsisin tregimit thekson edhe se "…Në paraqitjen shqiptare, "Vëllezër në brisk" nga Arian Leka, vëllai i madh duhet të rruajë vëllain më të ri në një akt të ndërlikuar përkushtimi dhe keqardhjeje, përshkruar me nëntinguj të dhunshëm dhe që na kujtojnë skenën e të njëjtit rit nga "Benito Cereno" e Herman Melville-it. Vëllai i vogël, një njeri guximtar dhe tërësisht njerëzor, për vite me radhë ka qenë shtylla e familjes, por që tash, kur martohet, i duhet të ndahet prej saj. "Pas gjithe kësaj" - vëllai i madh ngarkohet me dilemën – "…nësë vëllai ynë i vogël nuk do të jetë më babá për ne, cili do të jetë ati ynë i vërtetë? Po unë kush do të jem? Çdo të jemi ne të gjithë, babai, motra, nëna dhe unë vetë, kur ai të mos jetë më ky që është? Kur të mos na përkasë më ne, por njerëzve të tjerë, atyre që sot po bëhen gati të mësyjnë në jetën e tij, duke na flakur ne të gjithëve, familjarëve të tij jashtë nga parajsa jonë." Teksa mediton me brisk në dorë mbi fytyrën e vëllait të vogël, akti na kthen mbrapsht, në të kaluarën e familjes: "…kudo plagë, vraja, blana, lytha të vegjël, gropëza, të çara e vijëzime sa do të mjaftonte vetëm një kalim i pakujdesshëm brisku, që fytyra të lahej në gjak. Dhe sakaq, fëmijëria, koha e pakthyeshme kur ata ishin të pandarë, i kaloi brenda një çasti. Mes gishtërinjve dhe në hapësirën mes dy plagëve iu faneps një tjetër kohë: koha kur ata llangosnin njëri-tjetrin me bojë këpucësh e me kolinoz në gushë, nën hundë e në faqe për t'u bërë sa më shpejt burra me mustaqe të sajuara..." Historia mbyllet me një shënim që do të shërbente si një epigraf për të gjithë përmbledhjen: "Ne ndryshojmë veten për shkak të të tjerëve, ne paguajë çmim të lartë vetëm për të qenë së bashku ..."

"Në kërkim të këmishës së humbur" - Auf der Suche nach dem verlorenen Hemd.

Kleine Zeitung: "Kjo është një ndërthurrje e historisë personale të një fëmije të lindur me këmishë, me historinë e një vendi me zonat e tij më tramautike të tij, si humbja e lirive themelore, fjala, lëvizja, prona, besimi, ateizmi, kolektivizimi (si ironi e globalizimit primitiv) privatja etj. Sa me fat mund të quhej një fëmijë i rritur në një vend absurd si ky…?"

Interview: Jasna Dimitrijević - POETEKA - Tirana in Between - Writer in Residence PROGRAMME

Jasna Dimitrijević: Të shkruash për të lënët mënjanë

27 May 2017 

Nëse do të kishte dy elemente që do e identifikonin Dimitrijeviç si shkrimtare do të ishte proza e shkurtër dhe subjektet e marra nga jeta margjinale. Tregimet e saj sillen gjithnjë rreth grupeve margjinale; emigrantë, refugjatë, gay, njerëz nga shtresa të varfra, me probleme sociale. 

Tregimtarja serbe flet se si hoqi dorë nga kritika letrare për t'iu përkushtuar krijimtarisë, vështirësitë në botim të një zhanri që nuk përfillet shumë nga botuesit e mëdhenj dhe hapat e ngadaltë për ndërtimin e urave mes letërsisë së dy vendeve, Serbisë e Kosovës... 

Nga Suadela Balliu 

Gjatë studimeve për Letërsi nuk shkroi as edhe një rresht krijimtarie. Ngurrim që e mori me vete për dhjetë vite. Derisa një ditë, u ul përpara kompjuterit për t'u ngritur prej aty me një tregim të shkurtër. E kish mbajtur gjatë brenda vetes për ta çliruar në një ditë të vetme. "Ishte historia e një emigranti në Holandë" kujton Jasna Dimitrijeviç, prozatorja serbe, e cila muajin maj e kaloi si vizitore në kryeqytetin shqiptar, si fituese e rezidencës letrare "POETEKA – Tirana in Between – 2017", program që mbështetet nga rrjeti europian për letërsinë dhe librat – TRADUKI, nuk marrin pjesë Austria, Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Gjermania, Kosova, Kroacia, Lihtenshtejn, Mali i Zi, Maqedonia, Rumania, Serbia, Sllovenia, Shqipëria dhe Zvicra.

Kanë kaluar shtatë vite nga ai tregim i shkruar, që më pas u përkthye edhe në gjuhën gjermane, e prej atëherë ajo ka botuar librin e parë me tregime "Prepoznavanja" (Njohje) dhe pret të botojë së shpejti të dytin, sërish me tregime. Nëse do të kishte dy elemente që do e identifikonin Dimitrijeviç si shkrimtare do të ishte proza e shkurtër dhe subjektet e marra nga jeta margjinale. "Në Serbi tregimet nuk janë trend, që të bësh emër në fushën e letrave duhet të shkruash një roman. Është pak ofenduese kur njerëzit më thonë shpesh kur unë u them kam botuar një libër, reagimi është: "Oh, një roman!" Jo, u them, me tregime. Pastaj thonë -dhe kjo është më fyesja- "Kur do e presim romanin?". Dhe unë u them: "Kurrë". Nuk jam njeri romanësh. E di se tregimet janë sfond për roman. Mund të jenë romanë, por përse duhet?! Dua të eksploroj më shumë në tregime". Tregimet e saj sillen gjithnjë rreth grupeve margjinalë; emigrantë, refugjatë, gay, njerëz nga shtresa të varfra, me probleme sociale. "Janë histori vendëse, me sfond në Serbi apo në rajon. Sigurisht që pas tyre ka diçka rreth shoqërisë dhe politikës".

Megjithëse ka qenë aktiviste në organizata me bazë mbrojtjen e të drejtave të njeriut, nuk e quan veten të tillë, kur e pyet mbase është ky ndikimi i fortë mbi prozën e saj. "Nuk e quaj veten aktiviste. Jam në disa raste, por kur e them më duket sikur gënjej. Nuk jam gjithnjë aktive. Ka kohë që e kaloj në izolim, kur nuk dua të di se çfarë ndodh me shoqërinë apo me botën dhe nuk mendoj se jam gjithnjë gati të merrem me probleme sociale apo padrejtësi, por është gjithnjë diku në mendjen time dhe në sfond të prozës sime. Jam e ndikuar gjithnjë nga këto subjekte" –thotë ajo, duke shtuar se mendon se përmes trillit të saj letrar, i duket se po gjen zgjidhje të problemeve në botë. "Së pari, dua të bëj veten njeri më të mirë përmes letërsisë sime", thotë ndërsa shton se këtë nuk e ka deklaruar kurrë më parë, e aq më pak në gjuhën angleze, si i vetmi mjet komunikimi mes dy njerëzish në Ballkan, ku e intervistuara nuk di shqip e as intervistuesja nuk njeh kurrfarë fjale në serbisht. Mesazhi që përçon ecën gjithnjë me dëshirën për të bërë art. Ajo nuk e harron qëllimin apo ambicien për të qenë shkrimtare. "Unë dua të krijoj art, së pari. Stili dhe kompozicioni është shumë i rëndësishëm për mua. Kështu gjej mënyrën si ta them një mesazh. Kur ka vetëm një mesazh të thjeshtë, nuk dua të botohet. Kjo është më shumë një empati sesa mesazh". Një nga tiparet dalluese të të shkruarit të saj, është dëshira për ta ditur gjithnjë fundin e një tregimi. "Nuk ulem të shtyp pa e ditur fundin". Edhe pse mund të tingëllojë si e fiksuar për të pasur gjithçka nën kontroll, jashtë spontanitetit, nuk i shpëton dot njëjtësimit me personazhet. "Shpesh e vendos veten në pozitën e karakterit kryesor që është i shtypur, ndonjëherë në petkat e dikujt që po shtyp. Ndonjëherë më ndodh të shkruaj në vetë të tretë dhe ato janë momentet ku bëhem shumë emocionale dhe duhet ta shkëpus veten nga personazhi. Por më pëlqen kur shkruaj në vetë të parë, sepse mund të jem më ironike dhe kur jam ironike me personazhin në vetë të tretë duket si cinike dhe moralizuese, e moralizimin përpiqem ta shmang". Të shkruarit e sheh si një rrugë për të kuptuar botën, për ta parë në një kënd ndryshe, për të hyrë në lëkurën e një tjetrit. "Ndonjëherë iu jap personazheve diçka nga kujtimet e mia personale, mendime, objekte, sende dhe kur ia dedikoj një personazhi të keq është e dhimbshme por dua ta bëj, si për shembull t'i jap këngën e fëmijërisë një njeriu të keq". Përpara se të njihej si shkrimtare, Jasna Dimitrijeviç njihej si kritike letrare. "Kam shkruar kritikë letrare, më shumë reviews, sepse ishte një pozicion pak i vështirë të shkruaj kritikë, ndërsa po përpiqem të jem vetë shkrimtare. Në një pikë, kuptova se isha shumë e butë me ta dhe ishte shumë keq për kritikën, por edhe për mua. Kështu që hoqa dorë". Ka kontribuuar në kolonën e kritikës letrare në revistën serbe "Beton" e më pas në revistën kroate "Booksa". "E lashë sepse doja të bëja diçka që të më përmirësonte mua si lexuese, njeri dhe shkrimtare dhe jo të lexoj gjithçka, edhe letërsi të keqe. Pikërisht në kohën kur hoqi dorë nga të shkruarit kritikë letrare lindi zyrtarisht shkrimtarja. Libri i saj i parë me tregime u botua pasi u shpall fitues i vendit të parë në konkursin e krijimtarisë në dorëshkrim, organizuar nga Biblioteka Karlo Bijelicki (Sombor), si dhe u përzgjodh në shortlistën e librave më të mirë që konkurronin për çmimin kombëtar Biljana Jovanoviç dhe Dusan Vasiljev (2015), e prej këtej më pas u bë fitues i çmimit Mirko Kovaç për shkrimtarët e rinj, në hapësirën e ish-Jugosllavisë.

"Tani po punoj për një libër të ri. Kam pesë e gjashtë tregime dhe i kam lënë vetes një afat, deri të dielës, sepse të hënën kthehem në shtëpi dhe dua ta kem gati për ta çuar te botuesit. Erdha këtu me idenë për të shkruar tregime rreth punëve të reja, të shpikura këto 20 vitet e fundit". Kur flet për këto punë apo 'profesione' që ajo i quan të reja ka parasysh ata që punojnë si audiencë në talk show, ata që paguhen për ti bërë pazarin në market dikujt, një maskotë, një shkrues anonim i komenteve pozitive për një kompani në rrjetet sociale. "Këta shkrues anonimë shpesh përdoren nga politikanët dhe në Serbi, shpesh tallemi me këtë fenomen, duke i quajtur këta njerëz botë, shkurtim i robotë. Këto tregime ka dy vjet që i mbaj me vete. Po punoja mbi diçka tjetër, por këto subjekte ishin në mendje dhe nuk mund t'i shmangia. Kam qenë gjithnjë e magjepsur nga një fenomen matematikor si Sekuenca e Fibonaçit dhe shkrova një tregim me këtë titull. Kështu dua ta titulloj edhe librin, por varet nga botuesit". Si kritike letrare i kanë rënë në duar autorë jo vetëm serbë, por të hapësirës ish-jugosllave, ndërsa si lexuese, letërsinë shqipe e njeh pak. "Nga Shqipëria i përkthyer është vetëm Kadareja", thotë ajo, ndërsa nga fqinjët, autorë të Kosovës rrëfen se ka lexuar disa, ndër ta Veton Surroin për të cilin shprehet se fare mirë mund të kuptohej e perceptohej nga lexuesi serb. "Kam lexuar gjithashtu një libër nga Dori Basha dhe Red Bajraj që ishte i pari i përkthyer pas luftës. Kam lexuar edhe poezi nga Arben Idrizi. Gjuha është një tjetër mur me Kosovën. Ndaj patëm idenë e konkursit "Biber". Deshëm ta thyenim atë barrierë e të gjenim një shteg". Jasna Dimitrijeviç ishte bashkë organizatore e konkursit të parë "Biber", mbi tregimin më të mirë shkruar rreth pajtimit, konkurs i organizuar për tregimet e shkruara në gjuhën shqipe, maqedonase, boshnjake, malazeze, kroate dhe serbe, ku nga Shqipëria konkurrente ishte shkrimtarja e re Lindita Komani.

"Me vendet e tjera të rajonit mbajmë kontakte nëpërmjet festivaleve të ndryshme letrare, por na ndihmon edhe gjuha. Në Kosovë është festivali "Polip" dhe mendoj po ndodh diçka, një urë. Po shkojmë diku por me hapa të vegjël, shumë të vegjël". Deri tani nismat thotë ajo vijnë nga individë, ndërsa shteti vetë nuk ka ndërmarrë ndonjë të tillë që do i afronte dy vendet, të paktën përmes artit. Në Tiranë është hera e parë që vjen dhe thotë se qytetin, për thuajse një muaj ka mundur ta njohë duke u futur në rrugicat e panjohura, aty ku ka pak luks e më shumë varfëri. "Kjo e bën qytetin të gjallë dhe kjo më shijon. Një ditë udhëtova drejt Shkodrës dhe pata një përvojë të paharrueshme. Njoha një grua rreth të tetëdhjetave, ulur pranë meje. Biseduam gjatë gjithë rrugës dhe u morëm vesh për bukuri, vetëm me duar. Ajo më pyeti nga vija dhe unë i tregova, më pyeti në isha e martuar dhe më qortoi pse isha veshur aq hollë pasi binte shi dhe ishte ftohtë e më pas u përpoq të më ngrohte. Mendova: "Ajo grua është Ballkani!". Mendoj se do shkruaj diçka rreth kësaj ndodhie", përfundon ajo. Lexuesit shqiptar krijimtaria e saj deri më tani i ka ardhur në formën e poezive të përkthyera nga Qerim Ondozi dhe botuar online në faqen e Facebook të Poetekës. "Por nuk mund të them se jam poete. Më duket sikur po gënjej. Shkruaj poezi vetëm kur nuk shkruaj dot një tregim të shkurtër, kur kam disa materiale por nuk janë mjaftueshëm për një tregim e kështu shkruaj një poezi. Tregimi i shkurtër është formati im, aty ndihem vetja dhe për këtë jam e emocionuar. Nuk dua ta lë tregimin e shkurtër, nuk dua të shkruaj roman e as poezi. Mendoj se kam qenë gjithnjë aty, te tregimi", përfundon Dimitrijeviç, e cila duket se nuk do i ndahet as prozës së shkurtër e as subjekteve që vijnë nga margjinat. Mbase janë më të çiltër, mbase prekin më shumë në thelb të problemeve sociale, mbase krijojnë më shumë empati, mbase të tilla personazhe është e lehtë t'i gjesh kudo, pavarësisht gjuhës, pavarësisht vendeve nga vijnë…

https://www.mapo.al/2017/05/jasna-dimitrijevic-te-shkruash-per-te-lenet-menjane/1