01 October 2020

Open Call / Reading Balkans 2021 / The Literary Residence Programme

Open Call / Reading Balkans 2021 / 

The Literary Residence Programme

The Literary Residence Program is a part of the Reading Balkans project, which  is a cooperation project of the Publishing House Goga (Slo), Goten Publishing (MK), Krokodil (Srb), Udruga Kurs (Cro), Poeteka (Alb), Qendra Multimedia (Kos), PEN Centre (BIH) and partners. 

The Reading Balkans project is supported by the EU Creative Europe program.

The Literary Residence Program within the Reading Balkans project is supported by the TRADUKI network. 

The Literary Residence Program 'Reading Balkans 2021' is open to welcome fiction writers (M/F), poets, essayists, playwrights, screenplay writers and comic book writers from Southeast Europe (Albania, Bosnia & Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Kosovo, Montenegro, North Macedonia, Romania, Serbia, and Slovenia).

The Program in particular pays attention to writers who are innovative, who in their works deal with contemporary themes and topics.

We will enable the participation of writers of all ages and sexes with a common criterion: that their works reflect topics of migrations, language exile, reconciliation, the role of culture and the importance of dialogue to fight nationalism and intolerance. 

For the year 2021, the call for applications is launched for 19 authors. The duration of each residency will be 4 weeks. All residencies will be arranged between March 1st and September 30th 2021.

Number of residencies 

Name of the HostCountry (Town)Number of residencies
Publishing House GogaSlovenia (Novo mesto)2
KrokodilSerbia (Beograd)4
Goten PublishingNorth Macedonia (Skopje)3
Udruga KursCroatia (Split)2
PoetekaAlbania (Tirana)2
Qendra MultimediaKosovo (Prishtina)3
PEN BIHBosnia and Hercegovina (Sarajevo)3

The fellowship for the writers will include:

  • A 4-week stay in an apartment
  • travel costs (up to 150 eur)
  • A grant in the amount of 1000 euro gross (approx. 750 net),
  • A literary event with the author in the country where the residency will be held
  • A translation of one text to be presented at the event (into the language of hosting residency) and a translation of one text into English to be included in the mobile app and to be used in promotional purposes.

The application consists of:

– a bio-bibliography – a short Curriculum vitae and art life, including the list of the works published,

– a recommendation of the publisher or of Writers or Translators Association

– a synopsis of the project to be undertaken during four week staying in residency (max. half page);

– the full address (phone number and email address – max. 2 lines)

The application material should be sent in Croatian, Serbian (latin), Bosnian, Slovenian or English;

The deadline for the applications is October 7th, 2020.

The fellowships will be awarded by the Board of the Reading Balkans Project.

In case you have additional questions regarding the call please contact us via email: goga@goga.si

The applicants will be informed about the decision of the jury via email, 

by Friday, October 22th 2021.

 




17 August 2020

Arian Leka botohet në gjermanisht - ENVER UND SEIN PARADIES: Illusionen und Propaganda im kommunistischen Albanien

GJERMANIA

"Si peshku me grep" - Arian Leka botohet në gjermanisht

Esetë e këtij libri duket sikur formojnë së bashku një rrugëtim imagjinar në kërkim të një origjine të humbur, që rikrijohet përmes teksteve. Të humbur? Apo ndoshta të grabitur, qysh në zanafillë?

    
Schriftsteller aus Albanien Arian Leka (Jacob Berr.)

Ardian Christian Kyçyku, një ndër autorët më të njohur shqiptarë të kohërave të sotme, prej shumë vitesh edhe vetë në mërgim në Rumani, e ka quajtur Arian Lekën dikur „përfaqësues të plotë të mërgimit të brendshëm në letrat shqipe". Eseja e Kyçykut për kolegun e tij nga Shqipëria ishte një recension për librin "Në kërkim të këmishës së humbur" (Botimet Poeteka), libër që në vitin 2018 ishte finalist i konkursit te eseistikës. Ese të zgjedhura nga ky libër janë botuar tani në një përmbledhje në gjermanisht, përkthyer kujdesshëm nga Loreta Schillock. Botimi i librit është mbështetur nga Fondi i Përkthimit të Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë. 

Drejtori  i Botimeve "Anthea" në Berlin, Detlef Stein, i ka vënë vëllimit të botuar në gjuhën gjermane një titull provokues: "Enver und sein Paradies" - (shq.: Enveri  dhe Parajsa e tij) dhe si nëntitull shoqërues: Illusionen und Propaganda im kommunistischen Albanien – (shq.: Iluzione dhe propagandë në Shqipërinë komuniste.) 

Buchcover Schriftsteller aus Albanien Arian Leka

Edhe pse, sigurisht, termi "Parajsë" është përdorur në mënyrë sarkastike, duhet thënë, ndoshta që në fillim, se në tekstin e përzgjedhur për botimin në gjermanisht, diktatori vetë përmendet shumë më pak se sa premton titulli. Por jo vetëm kaq. Edhe libri, për nga forca poetike dhe thellësia e mendimit, ofron më tepër nga sa sugjerohet në titull. Detlef Stein, i cili së bashku me të shoqen drejton prej shumë vitesh në Berlin Qendrën e Evropës Lindore (Osteuropa-Zentrum), i tha DW, se titulli u zgjodh "për të joshur më shumë vëmendjen e lexuesit gjerman, i cili ende nuk e njeh Shqipërinë, edhe pse Shqipëria është një nga vendet që aspirojnë për të hyrë në BE." 

Damarë mesdhetarë

Ç'është e vërteta, libri i Arian Lekës është mëse i përshtatshëm për të kuptuar disi më qartë mendësinë e banorëve të asaj zone buzë Adriatikut, prej nga vjen edhe vetë autori. Në shtatë esetë e librit "Enver und sein Paradies" pikënisjet janë gjithmonë autobiografike, prej nga ndërtohet fakt-fictioni. Janë pikërisht ato burime prej nga rrjedhin më pas mendimet, të cilat Leka, me një finesë gjuhësore arrin t'i derdhë suksesshëm në diskurset filozofike-estetike, (si për shembull, kur flet për karakterin paradoksal të Provincës si zonë gjeoemocionale dhe sociolinguistike, kur hulumton terminologjinë detare në regjistrin e përditshëm, kur flet për hartat e psikës, hartat e kujtesës dhe hartat meteorologjike). 

Arian Leka u lind në Durrës, një "Provincë të zhvirgjëruar" - siç e quan ai -"që e ka njohur me kohë shijen e të qenit kryeqytet", së cilës i dallohen "ende në fytyrë tiparet e prindërve kulturorë: damari mesdhetar dhe vena ballkanike" (Lindur në Provincë). Ai u rrit në periudhën e izolimit kolektiv komunist, ku vetëm natyra e paprekur (në rastin e tij, nëndeti) ta rikthente atë individualitet të vetëkuptueshëm, që ia kishte grabitur diktatura ("bota nëndetare ishte vendi ku fëmijëria strukej e strehohej për t'u mbrojtur" (Det mosbesimi). 

Në periudhën e tranzicionit të përhershëm postkomunist, Arian Leka zhvendoset në Tiranë, ku jeton edhe sot, duke punuar si studiues i letërsisë pranë Akademisë së Studimeve Albanologjike. Por "njëlloj si salmonët", ai i rikthehet vendlindjes, e cila është jo thjesht vend i kujtimeve, por edhe i kujtesës. Esetë e këtij libri duket sikur formojnë së bashku një rrugëtim imagjinar në kërkim të një origjine të humbur, që rikrijohet përmes teksteve. Të humbur? Apo ndoshta të grabitur, qysh në zanafillë?

Në fillim ishte kryqi

Në fillim është një kryq, një suvenir sjellë prej të atit, dhuratë e një argjendari shqiptar me banim në Kroaci. Kryqi, që do të zinte vendin e parë mbi gjithë rekuizitat e tjera që shpëlante deti, si shishet plastike CocaCola, apo ndonjë pako Marlboro, mbeti dëshmi e vetme origjinale për ekzistencën e një bote tjetër jomateriale të Perëndimit përqark. Qyteti vetë, sikurse dhe gjithë Shqipëria asokohe, kjo "kështjellë e pamposhtur e komunizmit në brigjet e Adriatikut", siç lexohej në sloganin më masiv shkruar përballë detit, ishte lënë në harresë nga Perëndimi, por "ishte bekuar me kujtesë", siç shkruhet në libër. 

Në kujtesë ishin memorizuar madje edhe ëndrrat e prijësve të dikurshëm, si ajo e Skënderbeut, që donte të ndërtonte një Durrës me rrugë ujore, të ngjashëm me Venecian. (Në kërkim të këmishës së humbur). Por "etnografia e pritjes, e dyshimeve, ëndrrave dhe shpresave" nuk prek vetëm të kaluarën e qytetit, pasi sot, edhe emrat e shesheve e rrugëve, ndërtesat historike të shkatërruara për shkaqe ideologjike, të mbishkruara për shkaqe politiko-partiake, të prishura përfundimisht për të kënaqur ndonjë makutëri të tepruar tranzicioni, janë ruajtur në atë kujtesë kolektive, që Leka e quan "hartën e rrudhosur të psikës". 

"Mos e humbisni kohën e vyer duke kërkuar gjurmët e ndërtesës së zhdukur të Princ Wied-it, kërkoni ndonjë foto ose gjeni te koleksionistët ndonjë kartolinë të kohës së mbretërisë dhe mjaftohuni me aq"(Lindur në Provincë). "Këtu çdo gjë krijohet për t'u bërë foto", shkruan Leka duke iu drejtuar turistit perëndimor, ndoshta gjermanishtfolës, por dhe si qortim ndaj vendasve, të cilët, të vetmen gjë "që nuk e kursejnë, por e bëjnë kurban e sakrificë, është trashëgimia historike, duke e lënë veten si një kafkë të zbrazur nga kujtesa." Lexuesit shqiptar do t'i ndërmendet me dhimbje ndoshta një nga episodet e trishta të trajtimit të trashëgimisë kulturore, shembjen e bujshme të Teatrit Kombëtar, por eseja "Teatri si formë ndëshkimi", që Leka kishte shkruar për ruajtjen e ndërtesës dhe që ishte pjesë e vëllimit në shqip, nuk është përzgjedhur nga Detlef Stein në përkthimin gjermanisht.

Albanien Nationaltheater in Tirana gilt nach 70 Jahren als europäisches Kulturerbe (DW/A. Ruci)

Ndërtesa e Teatrit Kombëtar, shkatërruar përfundimisht në maj 2020.

Vena ballkanase 

Arian Leka ka zgjedhur reflektimin e butë. Ai ende është në kërkim "të diçkaje"që shpreson ta gjejë diku, në "Provincën" e tij, të cilën e quan "perëndi hakmarrëse, që vonon, por nuk e harron ndëshkimin e që nuk ta kthen kurrë dashurinë ... sikurse i vdekuri, që nuk ta kthen kurrë puthjen e fundit".Gjuha dhe përfytyrimet e librit janë poetike dhe madje relaksuese për lexuesin e lodhur nga narrativa e krijuar nga frazat kyçe të algoritmeve tinëzare në botën virtuale. Arian Leka, i cili ka hyrë në art përmes muzikës - flauti – "gjuha e parë e huaj që kam mësuar" – i përpunon ndjenjat, emocionet dhe pështjellimet e tij me një elegancë stilistike, që nuk lë vend për impulse të pa-reflektuara të infektuara nga "virusi i çorbës ballkanike", prej të cilit, siç thotë ai vetë "as shkrimtarët nuk janë të vaksinuar"

Dhe për këdo që e ka harruar se si gatuhet "çorba ballkanike", Leka i kujton recetën..: "një luhare keqkuptim, një garuzhdë alumini me përbuzje, një qepshe nacionalizëm, një lugë gjelle fyerje, dy-tre llokma shovinizëm përvëlues, një sasi ekstremizmi, bashkë me dy maja gishtash egoizëm kombëtar, pak marrëzi kolektive dhe intolerancë e skajshme, ca paradokse, të nevojshëm në vend të erëzave si dhe ca fantazma - kutërbuese apo taze". (Çorba) 

Mërgimi si mbijetesë 

Arian Leka përpiqet prej dekadash që t'i kundërvihet këtij "virusi të urrejtjes dhe moskuptimit të Tjetrit në Ballkan". Ai boton përkthime të autorëve ballkanas në Poeteka dhe është ndër botuesit e vetëm që i prezanton vazhdimisht lexuesit shqiptar shkrimtarë nga vendet fqinje, të cilët ai i pret çdo vit në Shtëpinë e Shkrimtarëve "Poeteka-Tirana in Between".

Albanien Arian Leka (Privat)

Arian Leka në Shkup, ceremonia e marrjes së Çmimit Ndërkombëtar 

për Poezinë, "Skeptri Letrar 2019" 

Kjo punë urëlidhëse të kujton pak Kështjellën e Rozafës, që ngrihet në diell e prishet në terr, në tryeza të errëta, në takime të fshehta me "harta", që krejt papritur nuk ia njohin ekzistencën fqinjit, të cilin, në makthe nacionaliste kërkojnë ta "zhdukin edhe nga harta e shirave dhe reve, si formë elegante meremetimit të urrejtjes" (Zhdukja e Tjetrit nga Harta meteorologjike). Por ajo që mbetet nga kjo punë ka një përparësi, përkujdeset për pasurimin e hartës së kujtesës, e vetmja që ruan vijimësinë në Ballkan.

"Nëse jeton pa kujtesë dhe e humb pavarësinë e mendjes" (Monopoli i Barbarisë), artisti e ndien veten "si peshku me grepin në gojë", të cilin mund ta tërheqë gjithkush. Kjo është ndoshta një nga figurat më të forta të librit, që tregon se përse është aq jetik ai mërgim, qoftë i jashtëm, si në rastin e Kyçykut dhe gjithnjë e më shumë krijuesve në letrat shqipe dhe qoftë i brendshëm, si në rastin e Lekës, dhe - mjerisht - gjithnjë e më pak bashkudhëtarëve të tij. 

 ENVER UND SEIN PARADIES: Illusionen und Propaganda im kommunistischen Albanien (German) Paperback, Berlin 2020

_____________

https://www.dw.com/sq/si-peshku-me-grep-arian-leka-botohet-në-gjermanisht/a-54573092?maca=sq-Facebook-sharing&fbclid=IwAR1TAXJWB8NkDLu1aISxHSHZW8XKFi4PlNBpBG8_1glL_6angCJ_O_Pq5A4

https://gazetamapo.al/si-peshku-me-grep-arian-leka-botohet-ne-gjermanisht/

https://diasporashqiptare.al/2020/08/15/si-peshku-me-grep-arian-leka-botohet-ne-gjermanisht/?

fbclid=IwAR0awjxMwWZtDrMoCBtwVZlyWFVpunBUb0nTkhVttF6dAldR24tmR_8QJi4

https://fjala.al/2020/08/16/si-peshku-me-grep-arian-leka-botohet-ne-gjermanisht/



POETEKA në përvjetorin e lindjes së shkrimtarit të shquar Luan Starova

Përshëndetje dhe urime të përzemërta nga larg, në nderim të shkrimtarit të shquar shqiptar, LUAN STAROVA, në përvjetorin e tij të lindjes, vepra e shumëvlerësuar ndërkombtarisht e të cilit është sjellë e do vijojë të publikohet në gjuhën e tij amtare nga Botimet POETEKA. Jetë të gjatë e vepra të çmuara!

ADONIS: Në të dukshmen, Luan Starova vëzhgon të padukshmen. Cila është më e vërtetë: e dukshmja apo e padukshmja? Në përpjekjen ose orvatjen për t'i gjetur një përgjigje kësaj pyetjeje, mishërohet fryma tragjike e ekzistencës dhe e poezisë njëherësh. Kartagjena, qyteti, a është ai simbol i kësaj pranie-mungese? Në labirintin e tij, labirintin e Mesdheut, Luan Starova e vështron historinë dhe atë që është përtej saj, udhëtar në vende dhe në kohë. Kështu flet poeti nëpërmjet Kartagjenës dhe simbolikës së saj të atdheut-nënë, të atyre gjërave që i ka të afërta, ndonëse jeton në çuditshmëri. Ai flet për të tanishmen, duke përsiatur mbi të kaluarën. Identiteti i këtyre brigjeve është pra një horizont i hapur për të pambarimshmen. Ky identitet krijohet ashtu si krijohet dashuria, në një harmoni të ngjashme me atë të valëve të detit: vala është një njësi, por nuk shihet ndaras dhe e njohim vërtet vetëm në kontekstin e harmonisë me valët e tjera. Ndërsa identiteti, këtu, nuk vjen nga ajo që na paraprin, por nga ajo që është para nesh. Ai nuk vjen nga e kaluara, por vjen nga e ardhmja. Unë shoh te poezia e Luan Starovës frymëmarrjen e këtij identiteti. Poetikisht ai e shndërron çuditshmërinë në afërsi dhe e sheh njërën te tjetra. E largëta duket e afërt, e afërta e largët; që të dyja metamorfozohen dhe përzihen. Poezia e Luan Starovës trishtohet, por nuk vajton. Dhe po qe se ndonjëherë i ndodh kjo punë, në një çast pakujdesie, do të gjejmë në indin e saj dorën e një gëzimi të fshehtë e cila sakaq do t'i fshinte lotët. Ngase çdo poemë duket si një feniks që i mbledh shkëndijat e zjarrit, futet ndërmjet tyre, shkëlqen dhe ngrihet e rilindur si një flakë e re në natën e tokës. 

ÉRIC FAYE: "Emigrimi i ngjalave" është një metaforë metafizike, metaforë politike; Ky emigrimi pushon pak nga pak së qeni rrugëtimi i disa njerëzve të veçantë, për t'u shndërruar në një udhëtim të njerëzimit me zgjedhjet e tij, me ngurrimet e tij, me gabimet e tij.

EDGAR MORIN: "Emigrimi i Ngjalave", vepra e shkrimtarit shqiptar të Maqedonisë Luan Starova, ndjek historinë e familjes së autorit në brigjet e liqenit të Ohrit, të ndarë sipas dëshirave të jetës dhe të vdekjes të perandorive të ndryshme që kanë ardhur njera pas tjetrës mbi brigjet e tij. 

VICTOR A. FRIEDMAN: Zëri letrar i Starovës është thellësisht kozmopolit duke qenë edhe
veçanërisht Ballkanik dhe, ngandonjëherë në mënyrë specifike
shqiptar. Identiteti shqiptar i Starovës është i butë, por i
qëndrueshëm, dhe ka finesa me të cilën ai e pohon atë identitet
dhe siguron një kuptim shumë më të pasur dhe më të përmbajtur të asaj që është dhe nuk është "kombi".

PREDRAG MATVEJEVIĆ: "Emigrimi i Ngjalave", vepër e Luan Starovës është një prej ndihmesave më të mira për studimin e kufijve balkanikë dhe të paarsyeshmërisë së ekzistencës së tyre, në një mënyrë të tillë sa, simbolika e mërgimit të ngjalave, e njohur që prej lashtësisë, tashmë, falë kësaj vepre, zë një vend të rëndësishëm në historinë e kufijve. Ai që e braktis Ballkanin e di se nuk do të rreshtë pa e marrë atë brenda vehtes – kjo është njëherësh edhe arsyeja e ikjes edhe arsyeja e rikthimit. 

JEAN-MARC MORANDINI: Në këtë roman autobiografik,
Luan Starova vazhdon botimin e "Sagës ballkanike", që
tashmë është pjesë e romaneve të mëdhenj
europianë. Ndërmjet Shqipërisë dhe Maqedonisë, fashizmit dhe stalinizmit, një familje kërkon ashtu si ngjalat rrugën e lumejve drejt deteve të largët.

HENRY-NOËL GELINAU: Një këngë alegorike shumë e
bukur kjo simbolikë, midis kërkimit mitik që prej errësirës
së kohëve, e ngjalave në kërkim të rrugës së jetës dhe e
popujve të Ballkanit, në kërkim të rrugës që do t'i çojë drejt
botës së lirisë. Përmes këtyre pelegrinazheve familjare, Luan Starova tregon historinë e një populli të tërë, i
cili në rrjedhën e shekujve ka mbartur mbi vete gjurmën e
rëndë dhe shkatërrimtare të perandorive të ardhura njera
pas tjetrës sipas një skeme: madhështi, fuqi e verbër e
lidhur me despotizmin dhe pastaj rënie.

PIERRE-ROBERT LECLERCQ: Nuk mund të gjendet një
përfytyrim më i mirë për përcaktimin e një romani, të cilit do të mund t'i vihej si nëntitull "Saga e një mërgimi nëpër Ballkan, Shqipëri dhe Maqedoni".









28 July 2020

REVISTA POETEKA No. 54 - Beyond the Red Door

POETEKA No. 54 - NË LIBRARI - Beyond the Red Door... 

Në 200 faqet e këtij numri të revistës do të lexoni këta autorë e përkthyes:

Status
F. 4 Arian Leka - Shtëpia e Maks Velos
F. 8 Daša Drndić - Takimi me Maks Velon

Polemikë
F.12 Jovan Nikollaidis -Ruaju dorës që vepron në hije (përktheu nga origjinali: Gazmend Çitaku)

Letërsi shqiptare
F. 16 Anjeza Diellii - 12 poezi
F. 28 Ben Andoni - 1 tregim
F. 31 Arti Lushi - 7 poezi
F. 38 Ajkuna Dakli - 1 tregim
F. 41Nazif Agalliu 16 poezi për Bosnjën
F. 57 Rifat Ismaili - 2 tregime
F. 65 Lulzim Haziri 7 nokturne

Kritikë letrare
F. 72  Lindita Ahmeti - Oneiri dhe Erosi në poezinë e L. Hazirit

Letra nga fqinjët
F. 82  Aleksandra Jurukovska - Ta shikosh tjetrin me sy hapur-Lidija Dimkovska( Përktheu nga origjinali: Lindita Ahmeti)

F. 84 Kronikë fati - Frosina Parmakovska (Përktheu: Silvana Leka)

Letërsi polake
F. 88 Wislawa Szymborska 8 poezi
F. 97 Czeslaw Milosz - 1 poezi
F. 100 Wanda Bacewicz 1 poezi
F. 101 Kryztof Lisowski 2 poezi (Përktheu nga origjinali: Pandeli Çina)

Letërsi rumune
F. 104 Augustin Cupsa - Ç'do të ndodhë kur të vdes? (Përktheu nga origjinali: Kopi Kyçyku)

Letërsi franceze
F. 118 Edmond Jabes - "Pasqyra dhe Shalli"; "Para-Dialog, II"; 3. "Tek Porta e Librit"; 4. "Perdet e tërhequra" (Përktheu nga origjinali: Melsen Kafilaj)
F. 124 Jacques Prevert - Edhe një herë për lumin (Përktheu nga origjinali : Enton Bido)

Përballë tekstit - Pulitzer për Poezinë 2020
F. 142 Jericho Brown - 4 poezi anglisht/ ship (Përktheu nga origjinali: Miriam Neziri-Angoni)

Në proces
F. 154 Karrnele Jajo - Duart e nënës së saj - fragment romani (Përktheu nga origjinali: Valbona Sulçe)

Albanologji: studime letrare
F. 164 Avzi Mustafa -Grigor Perliçevi dhe kontributi i tij interkulturor (tekste, dokumete, interpretime)

Dossier
F. 176 Petrit Palushi - Letërsia e Sabajeta Peposhit
F.. 180 Sabajeta Peposhi - 15 poezi dhe 3 tregime

200 Botimet POETEKA - Libra të rinj (Etëhem Haxhiademi - Vepra 1 - 6; Arian Leka: "Në kërkim të këmishës së humbur"; "Hartë memece për të mbyturit".

_____
© POETEKA - Revistë letrare dhe kulturore: Viti i 15 i botimit. 
Poeteka është pjesë dhe partner i rrjeteve të revistave kulturore europiane EUROZINE dhe programeve kulturore europiane VERSOPOLIS.

Imazhi në ballinë: Mikhail Roginsky - Dera e Kuqe.

_____
Falënderojmë përzemërsisht autorët, përkthyesit e të gjithë ata që bashkëpunuan në realizimin e këtij numri të revistës. Së shpejti edhe No. 55.

6 VEPRA TË ETËHEM HAXHIADEMIT PËR LEXUESIN SHQIPTARE

NË LIBRARI, EDHE 3 TRAGJEDI TË TJERA TË ETËHEM HAXHIADEMIT! - Botimet POETEKA 2020.

Gjerdani i botimeve "Klasikët e letërsisë shqiptare" plotësohet edhe më 3 vepra të tjera nga Ati i Tragjedisë shqiptare, Etëhem Haxhiademi! 

Vepra 4: "Aleksandri"; Vepra 5: "Skënderbeu"; Vepra 6: "Diomedi", sjellin maja të krijimtarisë së këtij autori të shquar, që nuk e ka zënë ende vendin e merituar në historiografinë e letërsisë shqiptare. 

Për tragjedinë "Aleksandri", Bardhi Shtylla shkruan: "Aleksandri" është krejt llahtar e gjak: djallëzija dhe
thika janë themelet dhe kulmi i kësaj tragjedije", ndërsa Vangjel Koça thekson se "..në kët tragjedì Etëhem Haxhiademi ka dashur
të na japij një tragjedi euripidiane në të cilën zotëron përpjekja e passionevet njerëzore. Dashuri, ambicje, mërì, hakëmarje, passione të mbëdhâ njerëzore, që i japin thema të pa sosura reporterit theatror". 

Për tragjedinë "Skënderbeu", Branko Merxhani shkruan: "Vepra e Haxhiadem-it, që zë një vend të posaçëm nëpër botime letrare të vitit të kaluar, ësht' prova e parë guximtare për të krijuar një Typologi të shpirtit rreth Epokës karakteristike të Skënderbeut." ("Illyria", Prill, 1936).

Për tragjedinë "Diomedi", Bardhi Shtylla shënon: "Diomedi është tragjedia më klasike e Haxhiademit, në të lidhet ngushtë veprimi dhe arti: subjekti është kornelian dhe i jep shkas dramacitetit më të hollë e më të thelluar që gjarpëron në brenga ndërgjegje e buçet në vëllavrasje." 

Edhe këto botime, që i bashkëngjiten veprave të mëparshme "Lyra","Abeli" dhe "Pirroja", si i gjithë opusi letrar i Etëhem Haxhiademit, u përgatit nga Hortensia Haxhiademi Pëllumbi, Dr. Silvana Leka dhe Dr. Arian Leka.

Arian Leka botohet në Vjenë

Arian Leka botohet në Vjenë


Tregimi i shkrimtarit Arian Leka, titulluar "Prej nga vjen Drita?", botohet në Vjenë, si pjesë e antologjisë "Circle-Surface-Sun: from somewhere in the Mediterranean". Ky tregim, përkthyer në anglisht nga Peter Constantine, nën titullin "Where Does Light Come From?", i bashkohet teksteve të zgjedhura prej 22 autorëve nga brigjet e Mesdheut. Libri prej 224 faqesh shoqërohet me piktura nga Irena Eden dhe Stijn Lernout, të cilët janë dhe editorë të librit që Shtëpia Botuese vjeneze SCHLEBRUGG E.EDITOR publikoi u botua në Maj 2020.

Duke bërë bashkë zëra të ndryshëm letrarë, ky botim është një nga antologjitë më të plota tematike, gjithashtu edhe një bashkim autorësh, që i kapërcen kufijtë jo vetëm gjeografikë, por edhe kufitë e gjinive të artit dhe formave të shprehjes letërsi-grafikë.
Projekti letrar paraqitjet përthyerjet e formave të "Dritës" në histori njerëzore, përkatësisht në kushtet e ndriçimit në Mesdheut. Ai e vendos konceptin "Dritë" në perspektiva të ndryshme, siç ajo shfaqet te secili autor dhe te çdo përvojë që ata ndajnë me lexuesin e gjerë. Përveç teksteve, pjesë e rëndësishme e librit është edhe aspekti vizual, vepër duetit të artistëve vizualë Irena Eden & Stijn Lernout. Këta autorë e kanë pajisur botimin me një seri vizatimesh dhe secilit autor i është kushtuar një paraqitje e veçantë, që komunikon me krijimtarinë e botuar dhe personalitetin krijues të çdo autori.
Libri "Circle-Surface-Sun: from somewhere in the Mediterranean" është një eksplorim i reflektimeve më të parashikueshme të metaforave të Dritës (dhe Errësirës) në hapësirën mesdhetare, përfshirë tokën dhe detin, jetën e njerëzve dhe peizazhin natyror dhe urban. Pjesë e rrëfimeve e bëhen emocionet dhe ngjarjet e jetuara e të përjetuara në këtë hapësirë kaq të rëndësishme për historinë dhe kulturën europiane, si Mesdheu, rreth së cilës lindën. Autorët pjesëmarrës 22 vendet që lagen nga Mesdheu të shkruajnë tekste mbi "Dritën" dhe lidhjen e saj me vendet prej nga secili prej tyre vjen. Botimi, së bashku me një ekspozitë të artit grafik, që i referohet Mesdheut, do përurohej në pranverën e këtij viti por, për shkak të gjendjes së krijuar nga Covid-19, është shtyrë për në korrik.

DATAIZËM MBI DRITË NË DIKTATURË DHE IDELOGJITË E SOTME
Jo dadaizëm, por dataizëm ndeshet në tregimin e Arian Lekës, "Prej nga vjen Drita?". Është pikërisht një ndërthurje e prozës poetike, esesë dhe mendimit filozofik, që e krijon këtë një "dataism". Përmes kalendarit të të dhënave të dikurshme, tre individët e përfshirë në rrëfim (Babai, Gjyshja, Nëna), sjellin kuptimet e tyre rreth asaj që ata kanë quajtur "Dritë" në të shkuarën. Struktura e tregimit përbëhet nga katër kohë rrëfimi dhe një mbyllje. Tre pjesëtarë të famijes, Babai, Nëna dhe Gjyshja rrëfejnë historitë e tyre të pavarur nga njëri-tjetri, por të lidhur nga koncepti Dritë. Prej rrëfimit të këtyre personazheve krijohet kronologjia e tregimit. Ajo zhvendoset nga porti në port, nga njëri institucion besimi në tjetrin (të mbyllur, të sembur a të shndërruar asokohe), nga salla e kinemasë dhe teatrit në sheshet e xhirimit, që u përdorën për filmat e së shkuarës. Të gjithë ata që rrëfejnë janë besimtarë në këndvështrimet e tyre. Ata besojnë te Drita, por drita e secilit është e ndryshme, siç është i ndryshëm edhe vendi prej nga buroi ajo Dritë në jetët e tyre në diktaturë. A kishte Dritë asokohe? Dhe a ishte Dritë, nëse kishte apo nëse e quajtëm ashtu? E kaluara e tyre nuk vështrohet si çast nostalgjik, prej nga prodhohet keqardhje. Koha e katërt e rrëfimit ka si personazh autorin. Rrëfimin e vetës së tretë (Ai/Ajo) autori e zhvendos në regjistrin e vetës intime (Unë).
Pjesa përmbyllese e kësaj proze i kushtohet fabrikimit të optimizmit të rremë, deytrimit për të qenë të lumtur me doemos, përballë asaj që ndodh aktualisht, sot e kësaj dite, në brigjet mesdhetare. Dritat që vërshojnë sot nga realitetet pamore dhe linguistike të specialistëve të ideologjisë dhe "zotat e mediave" dobësojnë pamjet tronditëse, që vijnë nga tragjeditë që ndodhin Adriatik, Jon dhe në Mare Nostrum. Dhe, njëlloj si në kohën e propagandës fashiste e komuniste, hiperrealiteti, fabrikuar si lumturi, u jepet përdoruesve si ushqim i vërtetë. Të gënjyerit vazhdojnë të gënjehen edhe sot.

RRËFIM NË KATËR KOHË MBI HUMANIZMIN DIETIK
Në rrëfimin e parë (tregim me dialog mbi Babanë) rrëfehet se edhe pa qenë magjistar ai shihte ato që të tjerët nuk i shihnin dot. Jetën e kishte kaluar në lundrim, brigjeve të Mesdheut. Kur u pyet se cila kishte gjëja mbërresëlënëse, që ai kishte parë me sytë e tij në Mesdhe, Babai përmendi "dritat e qyteteve-port", që i pa, por nuk shkoi dot. Pas tyre ai përmend "dritat e anijeve", me të cilat u shkëmbyen në lundrim. Qe përshëndetur me to, jo si detari me detarin, por i të ishim ushtarë të flotave kundërshtare. Ndenjën larg. Ruajtën distancën. Kaluan përbri dhe ikën pa i njohur dot, duke i treguar njëri-tjetrit jo se ç'jerëz ishim, por vetëm disa sinjale të koduar me dritë. Pavarësisht "lingua franca-s" që përdorin detarët dhe vendit, kulturës, ideologjisë apo flamurit prej nga vinin, Babai komunikoi me detarët e huaj si të ishin në luftë, përmes një gjuhe të gjymtuar, që nuk shprehte tjetër veç urdhërave, ndonjë urimi të thatë me drita sinjalesh. Mundësi e humbur. Nuk do të shiheshin mê kurrë.
Rrëfimi i dytë i përket Gjyshes, një grua me zemër të rrallë që, mes të tjerave, kishte urtësinë e këshillimit. Njihte Librin e Shenjtë. Prej tij nxirrte thënie e zgjidhte mosmarrëveshje familjare, këshillonte fëmijët, duke besuar se të afërmit ishin drita e syve, por ajo që quhej Dritë, buronte nga Zoti. Gjyshja ruhej mos e merrnin për magjistricë dhe ia përzienin Dritën e Zotit me dritën që prodhonin njerëzit. Nuk dinte hollësitë e dijetarëve mbi fetë monoteiste, që dolën në dritë në Mesdheu. Në fund të jetës, kur krejt pa ndonjë shkak, iu krijua një perde në sy. Gjithë sa mundi të shihte ishte një perde e bardhë si qumësht a si mjegullnajë, prej nga hynte dritë. Gjithë sa tha ishin fjalët: "Koqe meli në fund të detit, jemi, o Zot!"
Pjesa e tretë e tregimit shfaq Nënën, që nuk ishte shenjtore, por besonte se Drita e saj, (ndryshe nga dritat e miqësisë dhe të punës që shihte Babai, ndryshe nga Drita e kulluar e Zotit, që shihte Gjyshja, buronte prej Artit. Ajo e drejtoi të birin drejt teatrit të kukullave, skenave të koncerteve, që të detyronin të ngrije kokën lart, sa herë që mbi skenë shfaqeshin artistët, drejt sheshxhirimeve të filmave, që në Durrës ishin të shpeshtë dhe drejt sallës së errët të kinemasë, ku fasha e dritës zbulonte realitete që përplaseshin: ëndrra përzier me propagandë.

Pyetja mbetej po ajo: – Prej nga buron drita? Nga përtejdeti, siç babai nuk e tha? Zbriti nga qielli, siç kishte besuar gjyshja, që vdiq pa i hequr t perdet nga sytë? Apo nga artet, siç nëna vazhdon të besojë edhe sot?
Ekranet televizive vazhdojnë të projektojnë në çdo mjedis klishe drite prej Mesdheut. Murmurima hipnotike: – Mbyll sytë!! Eja në Mesdhe! Këtu njeriu ringjallet! Njerëz miqësorë. Dritë dielli. Ja dhe ushqimet dietike të detit, që të rinojnë edhe në pleqëri të thellë. Ja rëra e bardhë, ujërat blu, dallgët, shkëmbinjtë, flora dhe fauna, dashuritë e mëdha, legjendat me piratë e, mbi gjithçka, ja ku e papërsëritshmja dritë e këtij deti përrallëtar. Nuk është mirazh. Nuk gjendesh në teatrin e kukullave të qytetit tim dhe as në ndonjë parajsë kinemaje. Njerëzit në ekran nuk janë marioneta. Gjithë sa ndodh, nuk është dramë skenike, por histori luajtur nga aktorë të vërtetë, neorealistë, që bëjnë rolet e tyre prej të mbyturi nën dritën e rrezëllitëse të Mesdheut.
Dritat që burojnë nga ekranet nuk janë ato dritat e ngrohta e të heshtura të anijeve, që im atë i përshëndeti me sinjale nga larg. – I sheh edhe ti nga TV dritat e mekura të varkave me emigrantë klandestinë? I sheh se si shtyhen përmes errësirës së Detit Mesdhe? Ata njerëz na kanë bërë një nder të madh! E kupton apo jo? Nga të gjithë detet e botës ata zgjodhën të mbyten në ujërat e deteve tanë! Zgjedhje e vështirë kjo por të kesh parasysh se sa i shumëllojshëm katalogu u mbytjeve! Ata njerëz mbërritën këtu nga ana e anës për t'u mbuluar nga thellësitë blu të Mare Nostrum. U mblodhën këtu vetëm e vetëm për të pasur fatin të numërohen mes të zhdukurve në Detin Tonë, shndërruar së fundi në një Mare Mortuum dhe në Mare Monstrum, prej nga burojnë fuqishëm, si dikur edhe ideologjitë.

Ia kemi harruar emrin, por jo edhe fytyrën, fëmijës sirian, që u nis bashkë me prindërit nga brigjet turke drejt ishullit grek me emrin Kos. Quhet Alan Kurdi. U mbyt, edhe pse largësia mes dy brigjeve mund të shihet me sy të lirë. U mbyt mes Lindjes dhe Perëndimit, në rripin e ngushtë aziatiko-europiane. – Çfarë do të kenë pasur ndërmend prindërit e tij kur i vunë emrin Alan? I famshëm si aktori Alan Rickman? Mendjendritur si matematikani Alan Turing? I thellë si filozofi Alan Watts apo të çudiste botën si Alan Shepard, amerikani i parë që udhëtoi në hapësirë dhe që eci mbi sipërfaqen e Hënës? Deti ku u mbyt Alan Kurdi ishte më i thellë se çdo mendim dhe rëra e bregut ku ai doli, ishte më e ashpër se e Hënës.

Aparati i fotografes që bëri foton e vdekjes së tij lëshoi dritë, si e vetmja mënyrë për ta ringjallur fëmijën e mbytur në detin tonë. Ai blic dëshmon se, edhe pse i njohur si det i dritës dhe i miqësisë, Mesdheu është shndërruar në një lloj kampi përqendrimi për burra, gra dhe fëmijë të pashpresë.
Jetët e atyre që mbyten nuk i llogarit më kush. Ata nuk do e kishin besuar se do të vinte dita të mbyteshin në këtë errësirë moskuptimi. Ndaj drita që bie mbi sipërfaqen e Mesdheut ngjan më shumë me rrezen e hënës që bie mbi një pllakë varri. – Ia dolëm, më në fund! Mundëm ta shdërrojmë këtë det të bukur bashkëpunimi, kulture e marrëdhëniesh të gjata në një varr mosbesimi ngjyrë blu. – Për shkak të natyrës valore të dritës ndodhi kjo vallë? Së bashku me njerëzit e ngarkuar në varkat e vogla, mbërritur nga qytete pak të njohur në Mesdhe, qytetërimi po mbytet gjithashtu, nën psherëtimën e vet mospërfillëse e cinike.
Ja ku jemi! Së bashku sërish. Mbledhur rreth dritës së diellit. Asaj drite që kërkuesve të kufomave nën det mund t'u duket si drita e projektorit të kinemasë së vjetër të qytetit tim, prej nga vërshonin armiqtë e qytetërimit tonë puritan dhe pa të huaj.
Disi të çoroditur ndihemi, njëlloj si atëherë, kur e ndjejmë, por nuk arrijmë ta përthithim praninë e diçkaje të plotfuqishme e të parrokshme nga ne edhe kur bie fjala mbi drejtimin e erës dhe burimin e dritës, të cilën – Zoti na ruajt!, siç thoshte gjyshja ime shpesh – po e humbasim, ashtu të kapur fort pas vetëdijes sonë të dobësuar nga rreptësia e humanizmit dietik…" , shkruan Arian Leka.

___________

http://gazetashqiptare.al/2020/07/22/arian-leka-botohet-ne-vjene/?fbclid=IwAR0TfpaSuANV56xmNKT8EJ6xftMzrSxbgYThsKGMf8T7_oKY0CsmLZo0kSY



06 July 2020

ARIAN LEKA: Hartë Memece për të mbyturit

Në librin e Arian Lekës "Hartë Memece për të mbyturit", poezisë, që është lënda kryesore e përmbledhjes, i bashkohen zhanre e teknika të larmishme shkrimore, si kronika, ditari e proza poetike. 


Këto shoqërohen gjithashtu edhe me teknikën factfiction, që sjell ndodhi nga jeta e autorit apo e njerëzve të njohur prej tij, në të cilat, faktet kalojnë përmes mënyrës se si autori i ka parë ato dhe ka komunikuar me to në një dialog të heshtu e intim. Brenda këtyre gjenden esse dhe fabula tregimesh shkruar në vetën e parë, formë ligjërimore kjo që e shton praninë e zërit intim dhe lidh më fort poezinë me pjesët në prozë. 


"Hartë Memece për të mbyturit", që ka sërish fokus detin – epistemë e Arian Lekës  tanimë – të mbyturve historikë dhe aktualë në Adriatik e Jon, në Mesdhe, në Mare Nostrum/në Detin Tonë, por edhe atyre që, edhe pse janë ende gjallë, janë mbytur së paku një herë të vetme në jetë: në borxhe, në lot, në punë a në faj, nga gazi në kampe, nga pluhuri në rrugë, nga pikëllimi i thellë, mbytur nga malli, mbytur në gjak, mbytur me një pikë ujë apo mbytur nga shtëngimi i kopsës së jakë. 


Qoftë në poezi ashtu edhe në tekstet e tjera që e shoqërojnë poezinë, autori nuk është ndaluar vetëm te Deti–si MUNDËSI apo te Deti–si PENGESË që, nga rrugë komunikimi mes kulturave u shndërruan në ndërprerje, duke u shndërruar Detin në një kombinat të prodhimit të tragjedive të reja dhe të tragjedive, kur besohej se tragjeditë mund t'i shohësh vetëm mbi skenat e teatrove e jo në jetë. 


Përmes përdorimit të gjuhës metaforike, metonimisë e simbolit, autori dekonstrukton mitin e detit heterotipik, që lag Durrësin dhe detet e Shqipërisë (fu)turistike, duke na sjellë përballë pamjet e vrazhdta të një deti që fle në të njëjtin shtrat me trafikantët. Për t'i sjellë më të qarta këto pamje të pashkyeshme autori ndryshon mjetet e shprehjes dhe përdor një instrumentar të drejtpërdejtë.  


Realitetit të Shqipërisë së izoluar nën diktaturë i vihen përballë pamjet e realitetit tëri,  të cilat bëjnë që deti t'i ngjalë një kampi përqendrimi në shekullin XXI, në të cilin nuk izolohen më hebrejtë dhe komunistët, por të varftërit e Mesdheut, të pashpresët dhe njerëzit pa mbrojtje. 


Skajet e lirisë për ata që i jetuan të dy kohët janë kufizuar në dy: "i mbyllur" (në diktaturë) ose "i mbytur" (në shoqëritë neoliberale e autokratike, ku jeta e individit kontollohet dhe është nën mbikëqyrjen e plotë të shtetit dhe njerëzve të zgjedhur e të pëlqyer prej tij.  


"Hartë Memece për të mbyturit" nuk kufizohet vetëm brenda "detin etnik" dhe  nuk sjell në kujtesë vetëm "ritualet e puberttit e të adoleshencës", ku dëshira për arrati është thelbësore e shpesh ngatërrohet me rebelimin a ndjenjën kundërshtare përballë regjimit. 


Harta e të Mbyturve del jashtë kufive të "detit shqiptar" dhe, përmes këtij patchwork-u teksturash plot trille, ofron pamje të çrregullta e të qëndrueshme të vendeve të Mesdheut, të prekura nga luftërat, konfliktet dhe emigracioni i injerëzve të pashpresë që, në vend të një Europe pune, një Europe- shtëpi a të një Europe si Disney Land, gjetën një varr masiv nën det.


Në këtë vepër dialog poetik e filozofik mbi shoqëritë e djeshme e të sotme, që e shfrytëzuan dhe e shpërdoruan Detin, vend të rëndësishëm  zë jo vetëm teksti, por edhe parateksti. Ky paratekst e pasuron poezinë me interpretime vetiake mbi faktet që lanë shenjën e tyre në jetën dhe përjetimet e autorit, vendlindjes së tij dhe të Shqipërisë që falë propagandës dhe ideologjisë zuri në hartë një vend më të gjerë sesa territori. 


Përdorimi i paratekstit në formën e hyrjeje, mbylljeve,shënimeve, shpjegimeve apo referencave ofrojë një pasuri të rrallë informacioni të qëmtuar me kujdes e në  shumë burime historike, filozofike e letrare, që nga Eposi i Kreshnikëve, te autorët e vjetër të gjuhës shqipe, referuar tematikës së detit, eksodeve, emigrimeve e mbytjeve në det e deri te shkrimtarët, filozofët e filologët bashkëkohorë. 


E gjithë kjo energji krijuese i përcillet lexuesit, duke i dhënë veprës vlerën e një libri    që, përveç kredhjes në një det poetik, të krijon edhe ndjesinë e "zhytjes" në një "det leksikor".

_______________

Autori: Arian Leka

Titulli: Hartë Memece për të mbyturit

Shtëpia botuese: Botimet POETEKA

Viti i publikimit: 2019

ISBN: 9789928230355

Numri i Faqeve: 184

Çmimi: 1000 lekë

01 July 2020

ETËHEM HAXHIADEMI - Vepra 6: “Diomedi” -

ETËHEM HAXHIADEMI - Vepra 6: "Diomedi" - 
tragjedi me 5 akte, Botimet POETEKA, 2020 - së shpejti në duart e lexuesit...

"Diomedi" - Vepra 6 e Etëhem Haxhiademit - sikurse të gjitha veprat e këtij autori të shquar të letërsisë shqiptare, të cilin Branko Merxhani, në "Përpjekja shqiptare", No. 1, 1936, e quan "një nga punëtorët e paktë që përpiqen me zor' e me qëndrim të na çelën një shteg drejtë një qendre të tillë mendore shqiptare" e që "ka çelë një rrugë krejtësisht të vet dhe vazhdon vijën e tij pa u trumbulluar aspak nga poterret zhurmonjëse t'andrallës s'onë të sotshme" - vjen në këtë paraqitje sipas publikimit të Shtypshkronjës "Kristo Luarasi", viti 1936. 

Në 96 faqet e këtij botimi, veç tekstit autorial, edicioni i vitit 2020 nga "Botime POETEKA" sjell për lexuesin dhe të studiuesit e këtij autori dhe të dramaturgjisë shqiptare në përgjithësi, shijen e origjinalit, që rikthehet pas 84 vitesh, por edhe mjaft hulumtime të reja. 

Rishtas për këtë botim bëhen të njohura 22 skanime profesionale nga botimi i parë i veprës (1936). Po ashtu botohen edhe 16 fragmente të zgjedhur nga artikujt kritikë të kohës kur vepra u botua. 
Emra të shquar, mes të cilëve Branko Merxhani, Jup Kastrati, Vangjo Nirvana (Vangjel Koça), Robert Elsie, Ernest Koliqi, Bardhi Shtylla, Sterjo Spasse, Kudret Kokoshi, Namik Resuli, Jani Lili, Hekuran Lumi (Vedat Kokona), Muhamet Bala, Elvira Tarro, Gjergj Kuka etj., janë shprehur me vlerësime të larta e analizë të thellë mbi "Diemodin" e Haxhiademit. 

Botimi sjell edhe 9 faksimile nga revistat e viteve '30-'40, ku u shkrua mbi personalitetin krijues të Etëhem Haxhiademit dhe rreth tragjedisë së tij "Diomedi", e cila është një nga veprat për të cilat kritika është shprehur më shumë e më gjerë. 

Mbi frontespicin e vëllimit Etëhem Haxhiademi: "Diomedi" – Vepra 6, Botimet POETEKA, 2020, gjendet kushtimi i autorit Etëhem Haxhiademi për të birin, Eminin, lënë më 30.12.1936, që është edhe një dëshmi e dorëshkrimit të autorit.

Edhe ky botim, si i gjithë opusi letrar i Etëhem Haxhiademit, u përgatit nga Hortensia Haxhiademi Pellumbi, Silvana Leka dhe Arian Leka.

Gjerdani i plotë i veprave të Etëhem Haxhiademit, përmban tragjeditë, krijimtarinë poetike, përkthimet dhe kritikë letrare, si pjesë e botimeve "Klasikët e letërsisë shqiptare".

22 June 2020

Skënderbeu - Vepra 4 e ETËHEM HAXHIADEMIT

ETËHEM HAXHIADEMI - Vepra 5: "Skënderbeu" - tragjedi me 5 akte, Botimet POETEKA, 2020 - së shpejti në duart e lexuesit...

"Skënderbeu" - Vepra 5 e Etëhem Haxhiademit: - tragjedi me 5 akte, sikurse të gjitha veprat e këtij autori të shquar të letërsisë shqiptare, që ishte "i pari ndër ne që ban tragjedija me vlerë e me teknikë", siç shkruan Aleksandër Xhuvani në vitin 1936 dhe që "me "Skënderbeun" hyri në histori", siç shkruan Vangjel Koça më 1937, vjen në këtë paraqitje sipas publikimin të Shtypshkronjës "Kristo Luarasi", viti 1935. 

Përveç tekstit autorial, 84 faqe në botimin fillestar, edicioni i vitit 2020 nga "Botime POETEKA" sjell 36 faqe të reja, duke e paraqitur veprën e Haxhiademit në 120. Kjo paraqitje zgjon edhe më shumë interesimin e lexuesit të gjerë dhe të studiuesve jo vetëm se kthehet pas 85 vitesh me shijen e origjinalit, por edhe sepse botimi sjell edhe hulumtime të reja. 

Rishtas dhe enkas për këtë botim publikohen 16 skanime profesionale nga botimi i parë i vepës (1935). Po ashtu botohen edhe 5 artikuj kritikë nga emra të shquar të kohës, mes të cilëve Aleksandër Xhuvani, Branko Merxhani, Bardhi Shtylla (Behar Shtylla), Gjergji Kuka, Jup Kastrati e Vangjo Nirvana (Vangjel Koça), botuar në revistat më të njohura të viteve '30. Botimi sjell edhe 18 faksimile nga revistat "Illyria", "Leka", "Revista Letrare", "Rilindja", "Shkëndija", "Përpjekja shqiptare", të cilat kanë shkruar mbi personalitetin krijues të Etëhem Haxhiademin dhe tragjedisë së tij "Skënderbeu". 

Në rubrikën "GALERI" botimi sjell dokumente autentike nga këto revista, përfshi këtu edhe faksimile nga njoftimi i botuar në "Rilindja", No. 32, viti 1936, ku bëhet e ditur se Shoqëria e nxënësve me emrin "Naim Frashëri", pranë shkollës Normale të Elbasanit, do të vërë në skenë tragjedinë "Skënderbeu" të Etëhem Haxhiademit. 
Po në këtë rubrikë, krahas fotografisë së autorit Etëhem Haxhiademi me trupën teatrore, që vuri në skenë tragjdinë "Skënderbeu" dhe emrat e aktorëve pjesëmarrës, lexuesit i paraqiten edhe faksimile nga posterit-bileltë, që njofton vënien në skenë të tragjedisë "Skënderbeu" të Etëhem Haxhiademit, më 2 Janar 1937, ku nënvijëzohet se qëllimi i shfaqjes është sjellja e eshtrave të Naim Frashërit në Shqipëri, dokumente këto që i paraqiten publikut për herë të parë. 

Mbi frontespicin e vëllimit Etëhem Haxhiademi: "Skënderbeu" – Vepra 5, Botimet POETEKA, 2020, gjendet kushtimi i autorit Etëhem Haxhiademi për të birin, Eminin, lënë në 16 dhjetor 1935, si kujtim në përvjetorin e lindjes.

Edhe ky botim, si i gjithë opusi letrar i Etëhem Haxhiademit, u përgatit nga Hortensia Haxhiademi Pellumbi, Dr. Silvana Leka dhe Dr. Arian Leka.

Gjerdani i plotë i veprave të Etëhem Haxhiademit, përmban tragjeditë, krijimtarinë poetike, përkthimet dhe kritikë letrare, si pjesë e botimeve "Klasikët e letërsisë shqiptare".

Letërsia e Kujtesës: Tadeusz Różewicz - nga Botimet POETEKA

Nga Dr. Silvana Leka: Tadeush Ruzheviç: Poeti që shkroi në prag të heshtjes

Tadeush Ruzeviç i përket dhe ishte pjesë rëndësishme e më të shquarve poetë-dëshmitarë të Europës, që u shfaqën pas Luftës së Dytë Botërore, pikërisht në gjysmën më pak me dritë të shekullit XX-të, por që shkruan për anën më tronditëse të asaj periudhe, përfshi këtu edhe produktin më makabër, që njeriu prodhoi gjatë atij shekulli.
Nuk ishte periudha në të cilën jetoi dhe as jetëgjatësia e tij aspekti kryesor që ky të bëhej një nga zërat më të fuqishëm të atij brezi të mashtruar dhe të zhgënjyer. Ishte talenti i jashtëzakonshëm, qëndresa dhe vetëpërmbajtja për të mos i zgjedhur me kujdes të veçantë manierist fjalët, për t'i mbajtur nën kontroll metaforat dhe për të qenë pro estetikës së ashpër të së vërtetës së hidhur.

Ai ishte nga poetët e fundit të atij brezit që njohu dhe shkroi për luftën dhe për Europën që në vend që të punonte më fort kundër humbjes së kujtesës, zgjodhi të ngulte gozhdën e fundit mbi kujtesën historike.

Tadeusz Ruzeciç, i cili u nda nga jeta më 2014-ën, i përket brezit të parë të shkrimtarëve polakë të lindur, pasi Polonia rifitoi pavarësinë, në vitin 1918. Ai mbetet një nga vijuesit më të rëndësishëm të poezisë madhështore polake të shekullit 20-të dhe ndjekës i denjë i rrjedhave letrare ndërkombëtare të avangardës.
Emri i tij përmendet shpesh si kandidat për Çmimin Nobel. E nisi krijimtarinë nga viti 1944, duke krijuar 15 vëllime shumë të njohura e të vlerësuara me poezi, të përkthyera në 50 gjuhë të botës. "Ai solli një formë të re poetike dhe ishte gjithashtu mjaft novator në dramaturgji, duke rindërtuar ndjenja e kuptime të tjera mbi jetën në përfundim të tragjedisë së Aushvicit.

Sipas Theodor Adorno-s, pas kësaj traume të kryer nga njeriu, zor se kishte më vend për ndjenja delikate, përmendjen vend e pavend të fjalës "humanizëm" dhe thuajse pamundësi për të shkruar ndonjë gjë autentike".
Tadeusz Ruzeciç është lloji i poetit që nuk vajton dhe nuk derdh lot, por drithërohet si letër gazete, por jo njëtrajtësisht. Pjesë e kolazheve të tij në poezi dhe në dramat e mirënjohura, janë gjithçka intime dhe publike që ndodh, të parëndësishme në dukje, si kartolinat, një hartë, emra rrugësh e hotelesh, por që marrin rëndësi në penën e tij që gjen formën më shprehëse te poezitë mbi çnjerëzimin, që kulmon me holokaustin dhe përndjekjet.

Nuk duhet të ketë qenë e lehtë për një autor që njohu luftën e zjarrtë dhe luftën e Ftohtë, nënshkrimin e armëpushimit, paqen, superfuqitë, stalinizmin, ngritjen, shembjen e Murit të Berlinit dhe "rënien e lotëve në bursë", siç e ndeshim në një nga poemat e vona të Ruzeciç-it.
Poezitë e këtij autori të shquar, mes të shquarve të tjerë të poezisë polake të shekullit XX, vijnë për herë të parë për lexuesin shqiptar nga "Botimet POETEKA" si fryt i bashkëpunimit me përkthyesit Astrit Beqiraj e Ben Andoni dhe me mbështetjen e Institutit Polak të Librit dhe të Ambasadës së Polonisë në Tiranë.
Përveç poezive, të qëmtuara me kujdes dhe që përfaqësojnë faza të ndryshme të krijimtarisë së këtij autori, botimi "Tadeusz Rozewicz – Përmbledhje poezish" shoqërohet edhe nga dy tekste që vihen në ndihmë të lexuesit për të komunikuar më mirë me krijimtarinë dhe për të pasur në duar disa çelësa, pa të cilët zor se mund të hysh brenda poezisë së njërit prej poetëve emblemë për shekullin e 20-të.
Jo rastësisht teksti poetik i Rozewicz-it është vendosur mes dy rekomandimesh në prozë. Teksti i parë, që shërben edhe si ftesë hyrëse universin plot vrima të zeza të këtoj autori, është eseja, "Fshehur në vetvete: poezia e R??ewicz-it", me autor Tom Paulin.
Teksti i dytë, me autor John Osborne, përmes esesë me titull "Tadeusz Ruzeciç: Gërsheti", përdor një poezi të vetme si pishtar për të ndqiçuar pak më shumë aktin vetmitar të leximit nëpër labirintin e krijimtarisë së R??ewicz-it dhe të autorëve të tjerë të së njëjtës qasje dhe të së njëjtin këndvështrim në poezi.
"Këta njerëz dhe unë, shkruan R??ewicz-i, e mësuam gjuhën nga mbishkrimet mbi mure." Por ajo ç'ka kam krijuar, ngulmon të qartësojë ky autor, nuk është vetëm poezi, por edhe figura e poetit që shkruan për të humburit nga tmerri. "Për ata që janë shpënë në kasaphanë. Për ata që mbijetuan", do të shkruante vetë Rozewicz kur u shpreh për poezinë e tij.

Në poezinë e Ruzeciç-it gjenden, mes të tjerash, edhe shumë detaje autobiografikë. Aty shfaqet nëna "aq e vockël sa mund ta mbaje ndër duar", e qetë, ndoshta e lodhur, që e thërret nga dritarja të kthehet në shtëpi, babai, që "mbjell gështenja ballë shtëpisë" e që dremit ndanë sobës pas gjashtë ditësh punë dhe vëllai, të cilit i dërgon një kartolinë me ujvarë.
Por më dukshëm elementet biografikë shpalosen në formë rrëfimi te "Nëna niset". Ky tekst ndërtohet si ditar, pjesë e të cilave janë kujtimet, copëza bisedash të kapura në ecje dhe diku edhe disa vargje nga ajo që quajmë poezi. Tekst shfaq para lexuesit pamjet e konvertimit. Një fëmijë me nënë thellësisht fetare, e lindur hebreje në besim, që bëhet pjesë e komunitetit katolik.
Mbi të gjitha këto rri figura e Zotit të plotfuqishëm, qe nuk qesh, që "përzien hidhësinë me ëmbëlsinë" dhe që "i pikturuar aq keq, rri varur pa shpresë mbi mur", siç e shohim në poezinë "Gështenja.
Me fjalë të kursyera vijnë fakte që, përtej përgjithësimit, mund të trajtohen edhe si vargje autobiografike mbi jetën jashtë mjediseve urbane të familjes së poetit. Prej atyre ai mësoi se e Keqja ekziston njëlloj si e Mira dhe se individi jeton jo vetëm mes koncepteve religjioze, motivet e së cilave gjenden dendur në krijimtarinë e hershme të Rozewicz-it, por edhe midis humanes dhe çnjerëzores së krijuar nga vetë njeriu.
Si poet Rozewicz-i u rreshtua me ata që shpërfillnin atë çka pjesa më e madhe e njerëzve e mendonin si "poetike". Ai zgjodhi gjuhë të thjeshtë dhe një teknikë të gjerë moderniste për të kërkuar imazhet e përfundimeve më të errëta.
Në këtë kontekst, poezia "tepër të thjeshtë", e Tadeusz Ruzeciç-it ka stil prej asketi, me mënyra shprehjeje që mund ta kuptojë edhe fëmija. Tekstura e zërit nuk ishte fort ndryshe nga ato që gjejmë edhe tek poetë të tjerë të brezit të tij, Zbigniew Herbert , i njohur për të ashtuquajturën "disidencë estetike" apo dy qendrat e tjera të poezisë polake Czes?aw Mi?osz dhe Wis?awa Szymborska. Poezia e këtij brezi i kishte shpallur luftë retorikës patetike, duke artikuluar atë mënyrë ligjërimi që kuptohej mes rreshtash.
Ndërsa Herbert-i cilësohet si poet anti regjimit, por i sofistikuar, vargjet e të cilit, sidomos me Zotin Cogito, nuk dalin haptazi kundër dogmave e klisheve politike, te Ruzeciç-i gjuha poetike ështe publike, e pamëshirshme dhe e drejtperdrejtë, ndonëse vargjet e tij janë plot dhimbje. Gjuha e poezive të Tadeusz Ruzeciç-it përputhet me personalitetin e shpërbërë njerëzor, me gjendjen e njeriut të çliruar, por të humbur mes botës formale e të zvetënuar.
Këto tipare vihen re sidomos në poezitë ku ka një grua apo një fëmijë, "të vetmit banorë qiellorë mbi tokë", siç quan poeti te "Regio" apo fëmijët e mëvonshëm, "lindur pa dhimbje në klinika, pjekur në diskoteka çjerrë nga drita artificiale dhe tingujt me gojët hapur para ekraneve TV, që nuk dinë të bisedojnë me pemët", siç përshkruhen te Prerja e drurit.

Kulm i padyshimtë i krijimtarisë së tij është poezia "Gërsheti":

Pasi të gjithë ngarkesës së grave
ia rruan kokat
katër të ngarkuar me fshesa degë mështeknash
pastrojnë
dhe mbledhin tok flokët
Pas xhamave të pastër
dergjen flokët e kufomave
të mbytur në dhomat e gazit
në këtë floknajë
plot gjilpëra me kokë dhe krehra
Floku nuk goditet përmes dritës
as nuk lëviz dot prej puhisë
s'mund ta prekë ndonjë dorë
as shiu apo buzët
Brenda gjokseve të mëdha
retë e flokëve të thatë
të atyre që u mbytën
qëndron një gërshet i venitur
me një fjongo
tërhequr mbase dikur në shkollë
nga djemtë çapkënë

Muzeu – Oshvjençim, 1948

Vlerësime ndaj kësaj poezie vijnë nga John Osborne, i cili poezinë e
Ruzeciç-it e sheh si gjurmë amebe mbi xhamin e mikroskopit. "Poetët polakë, mes të cilëve edhe Ruzeciç-i, shkruanin mu në prag të heshtjes, duke testuar çdo fjalë kundër një realiteti monstruoz. Si pasojë e kësaj kemi një poezi që nuk i beson fiksionit të vet, poezi që mëson gjuhën e respektit për të vdekurit dhe që zbulon etikën në kushtet e mungesës së estetikës", shprehet Osborne duke marrë në shqyrtim poezisë "Gërsheti".

Për kritikun Tom Paulin, poetë si Ruzeciç-i flasin së brendshmi për mungesë besimi në shumë doktrina të cilave, në Perëndim, "u përmbahemi gjysmë vetëdijshëm dhe verbazi". Me paraqitjen e objekteve të rastësishme, të vdekura, indiferente, vetjake dhe publike, Ruzeciç-i i jep lexuesit mundësinë për reflektim. Ai vëren se dora e padukshme e pushtetit dhe padrejtësisë e vret përfytyrimin, gjuhën, ngrin të folmen dhe, në vend të shpirtit të gjallë, ofron skemë të vdekur të formës nga penda e Ruzeciç-it, përfundon Paulin.
Edhe për lexuesin e sotëm poezia e Ruzeciç-it tingëllon bashkëkohore. Kjo pasi përmes saj autori shpreh ankthet dhe trazimet e një brezi që tiparin kryesor ka luftën dhe rezistencën ndaj holokaustit dhe çdo regjimi që i kundërvihet njerëzores.
Shembull i kësaj bëhet poezia "I mbijetuari", në të cilën poeti njëzet e katër vjeçar qe i mbijetoi thertores, shqetësohet se "e vërteta dhe gënjeshtra, e bukura dhe e shëmtuara, trimëria dhe frika, virtyti dhe vesi peshojnë njëlloj." Një poet si ai i shfaq lexuesit një botë të vlerave relative, njeriun e kthyer në objekt dhe të sunduar nga biologjia apo teknologjia.
Por Ruzeciç-i mbetet poet modern, edhe pse krijimtaria e tij i rri larg eksperimentimeve formale. Në vend të tyre ai pëlqen të mbetet "i pagdhendur". Ai vazhdon të shkruajë vargje ku "sinqeriteti nuk tingëllon fals". Kjo pasi poeti e ka bërë të tijën moton e J. Keats, për të cilin 'bukuria është vërtetësi / vërtetësia është bukuri'.
Ruzeciç-i u largua nga Polonia në vitin 1950, për t'i shpëtuar regjimit komunist. Rrëfimet e tij të hidhura në poezi dhe drama, mbeten gjithë përulësi kur i drejtohen "së kaluarës bashkëkohore", që ilustrojnë gjithë sa ndodh edhe sotme.
Si një rekuiem apo përcjellje e denjë për të vijnë vargjet e poezisë "Ribashkimi", shkruar më 22 Nëntor të vitit 1992. Mund të quhet edhe kthimi i vështrimit ndaj lirikës, së cilës poeti nuk i kushtoi vëmendje sa do të kishte dashur.

Në temën e tij të preferuar, kujtesën, Ruzeciç-i përpiqet të sjellë ndërmend mënyrat sesi mund të bëhesh poet. Ai rreket të kujtojë se kur kishte qenë poet për herë të fundit dhe e gjen përgjigjen duke shkruar se poet mbetesh edhe kur e ul penën poshtë, për të vështruar me sytë mbyllur pemët e zeza, stuhitë e reve, gjethet e verdha dhe ikjen e zogut, që largohet bashkë me poetin, që ka ikur.

"Por unë po qëndroj
dhe po shkruaj këto fjalë."

Kështu përfundon kjo poezi.


http://gazetashqiptare.al/2019/01/13/tadeusz-rozewicz-poeti-qe-shkroi-ne-prag-te-heshtjes/?fbclid=IwAR3sldqo2T4rKkWYWFvXwZP6Qlr5E_Qj0nK4Mdu1q98X_USVXioN74tcvIs


Tadeusz Różewicz - nga BOTIMET POETEKA

BOTIMET POETEKA - Tadeusz Różewicz - poezi mbi POEZINË. "Poezia-vazelinë, që u lëngëzon sytë lexuesve, që të bën të mendosh mirë për shpirtin tënd, për hënën, yjet, rendin e botës – një poezi e tillë nuk do të dilte kurrë nga penda e Różewicz-it." (nga Tom Paulin) 

- Poezia ime

shpjegon asgjë
sqaron asgjë
nuk sakrifikon
nuk i përmbledh fare të gjitha
nuk përmbush asnjë shpresë
nuk krijon rregulla të reja loje
nuk merr pjesë në ndonjë lojë
ka një vend të përcaktuar
që duhet ta zërë
nëse nuk është një gjuhë e kriptuar
nëse nuk flet pa origjinalitet
nëse nuk mbart ndonjë surprizë
qartësisht mbetet ashtu si duhet të jenë
e bindur në vetë nevojën
vargun e vet dhe kufizimet
ajo humbet kështu edhe ndaj vetes
nuk i zë hapësirën një poezie tjetër
as edhe nuk ia merr një tjetre
e hapur për të gjithë
por i mungon misteri
e ka shumë detyra
të cilat s'do t'i bëjë dot kurrë


* * *
kur mbaron poezia
fillon
pafundësia
dëgjoj me kujdes
është shndërruar
për të falurit
tek Zoti
për poetin
një hon hapet
e jeta
vithiset
drita
e heshtur e hënës
dergjet në fund
mbyllur brenda vetë
poetit
një objekt
i vendosur mënjanë
nga ndërtuesit
e urdhrit
të ri
do jetë e pamerituar
balta
pluhuri dhe toka
e hequr
një gur nga qielli
një meteor
i munguar zjarrit


- Lindja e një poezie të re

Dy poezi
nguten nëpër natë
kapur te
njëra-tjetra
format e këtyre poezive
janë moderne
dhe precize
interiorët ndriçohen
përshtatshëm dhe eksperimentalisht
ato bien mbi njëra-tjetrën
të verbra
imazhet
e caktuara
të plasura
të tendosura
pluhurzuar
ndërfutur
forma të shuara
thyejnë linjën
i zënë frymën
ndrydhin tej fjalët
e tresin tej karakteristikat
një përplasje
një poezi e re
poezia e tretë
e lindur në agoni
rrjedh tani përmes
ujërave të fetusit
të njerëzimit
i sapolinduri
me një buzëqeshje misteri
të fshehur
duket i helmuar për rritjen
e krejt - papritur.


- Përshkrimi i një poezie

U përpoqa ta kujtoj
atë poezi
të përkryer
e të pashkruar
gati të pjekur
e formuar natën
e prekshme
ajo zhytej
dhe tretej në dritë të diellit
ajo nuk
ekziston
kohërave kur e ndjeja
mu në majë të gjuhës
e me ankth
ulesha me penën
në dorë
duke pritur me durim
derisa të bindesha
se ishte thjesht iluzion
dhe largohesha tutje
poezia ndoshta ish
një poezi për vetveten
si një perlë
që flet për perlat
dhe një flutur për fluturat
nuk ishte poezi dashurie
as elegji
nuk vajonte
as lavdëronte

nuk përshkruante
as gjykonte
ajo poezi
që më shmangte në dritë të diellit
fshihej tek vetvetja
vetëm ngandonjëherë
ndjej hidhësinë e saj
dhe ngrohtësinë e brendshme
por unë nuk e heq nga
honi i errët e i thellë
mbi bregun e sheshtë
të realitetit
e palindur
ajo mbush boshësinë
e një bote të çakorduar
me një gjuhë të panjohur


- Mbi sipërfaqe dhe brenda një poezie

Pirg i bardhë kripe
mbi pjatëzën e xhamtë
gishtërinjtë gjurmojnë
rrëpirën e hijeve
xixëllimat e kristaleve të imta
Kripa e bardhë
mbi pjatëz
gishtërinjtë e gropojnë
hijezojnë
lëbyrjen (e dritës)
kripa
mbi pjatëz
gishtërinjtë gjurmojnë
dritat e hijeve
shkëlqimin
në hirtore
(bojë-hiri) freskuar mirë
qëndrojnë sasi hiri
verdhëreme e t'bardha
zhubrosen
vërtiten me
fund - cigare
gjurmë të buzëve
në hirtore
turma të hirit gri
shuhen
verdhëreme - të - bardhë
një fund-cigare
thërrmuar me një gisht
aty-këtu gjurmë të buzëve
në hirtore
gunga të ftohura
të hirit
një fund - cigare e bardhë
gishtërinjtë - thërrmuar
gjurmë buzëkuqi
qyp i mbushur me reçel
tufë e roztë
me lagështinë e errët
të së brendshmes
anët transparente
bimët e errëta
përgjatë anëve
lagështia djersit
gungën në qypin jeshil
pikëza drite
fara të dobëta të errëta
mbi një pjatë
të bardhë kineze
mbas një limoni me pore
një vezë
dy domate e mbulojnë
brenda një lëkurë të kuqe tendosur
mbi një pjatë të bardhë
një vezë (e zbehtë) e lëmuar
një limon me një brendësi transparente
dy domate të kuqe
një gotë zbrazur prej çaji
në lugën e xhamtë
nikel - shkëlqyes
në fund të gotës
llumi i një çaji të zi
një gotë
një lugë metali
kafe të lagësht
gjethe çaji
rast spektakli
blu
ditar xhepi
mbishkrim të bardhë
1970
Një mizë mbi një (shkrepëse -)
e pastron kutinë
me krahët e vet transparentë
termusi kinez
gri - bardhë me shenjat e çuditshme
të germave
kontrata e një natyre të qetë
të vockël resht
kuron
sendet për gjumë
miza rregullisht
prek xhamin
pika mban gurin
mbi një pjatë të vockël
kërpudha

kapela të ngrohta kafe
rrënjë të ashpra
spërkatur me tokë
gjysma e vogël e
natyrës - të - qetë në dritë
tjetra pjesë në hije
miza prek dritaren
pas të cilës qëndron
nëna e madhe natyrë
me një grumbull pemësh
një rrugë
dhe një postier
që vjen fare pranë
tek mua
(kah shtëpisë)

- Me ikjen e poetit dhe një treni pasagjerësh

                                            Për Jerzy Lisowski-n
Ai nuk e dinte
sesi do dukej poezia e tij e fundit
as edhe
si do ishte dita e parë
në një botë pa poezi
ndoshta do të binte shi
ndoshta do kishte shfaqje të Shekspirit
dhe një supë domatesh për drekë
apo supë pule me kokërrza
pas një shfaqje të Shekspirit
dhe shiut
muzat nuk i japin as edhe një garanci
se bashkë me frymën e tij të fundit
ai do nxjerrë një mendim të frymëzuar
të kthjellët
shumë më të ndritshëm dhe kështu me radhë
në të gjitha rastet
ai do largohet
tamam si
një tren pasagjerësh
që i ikën koha
prej nga Radomsko deri në Paris
përmes Zebrzydowice


Përkthyen: Astrit Beqiraj dhe Ben Andoni


Total Pageviews