Një bisedë në rrugën "Hoxha Tasim"
Suadela Balliu- "Doja të bija në kontakt me shkrimtare të reja gra, kryesisht poete.", thotë poetja sllovene, e ulur në karrigen e ballkonit me fytyrë nga mali i Dajtit, teksa pi me gllënjka të vogla nga filxhani i çajit.
Ishte miku i saj, përkthyesi dhe poeti Gašper Malej, i cili kur u kthye në Lubjanë pasi kishte kaluar muajin shtator në kryeqytetin shqiptar, si shkrimtar në Rezidencën "Tirana in Between", organizuar nga POETEKA dhe rrjeti TRADUKI, ua rekomandoi të gjithëve. "Ishte aq euforik. Na tha se ka njerëz të mirë, me ide shumë të thella dhe vendi është ideal për të punuar." Dhe kështu aplikova në "Traduki"", vijon ajo, ndërsa shkrimtari Arian Leka, organizator i kësaj nisme prej gjashtë vitesh tashmë, e kontaktoi për t'i thënë se e kishte fituar bursën një mujore të qëndrimit në Tiranë. "Zgjodha të vij në korrik", shton Barbara Korun, poete dhe kritike letrare e njohur jo vetëm në Slloveni, por në të gjithë hapësirën e Europës Qendrore.
"Arsyeja pse jam e interesuar te shkrimtaret femra është edhe vetë historia ime…", e çon edhe njëherë bisedën aty ku e nisi, ndërsa me sytë blu, flokët e gjatë e të lëshuar që përhimen me ndonjë fije të argjendtë, zërin e ngrohtë e të shtruar bashkëbisedor tek qëndron e kthyer në profil, në atë verandë të apartamentit që pret e përcjell çdo muaj një shkrimtar të ri nga Ballkani e Europa, ngjan si të ishte udhëheqësja shpirtërore e një lëvizjeje të re që synon paqen dhe barazinë mbi tokë. Jo se përshtypja i qëndron aq larg së vërtetës. "Dikur lundroja në spiritualitet", thotë duke buzëqeshur, ndërsa duart bëjnë lëvizje të ajërta sikur notojnë mbi retë e pasdites, diku pranë rrugës "Hoxha Tahsin".
Më pas kur ndjeu pabarazitë në lëkurën e saj, si grua, kur lexoi autore që kishin ngritur zërin për të luftuar mbi të drejtat e barabarta, feminizmi u bë një cilësor tjetër, krahas poetes. Nuk e ndan nëse poezia u bë mjet për feminizmin apo ky i fundit shprehje e ideve në poezinë e saj. Në të dy rastet, feminizmi i saj është ai i një lloji pak të ndryshëm prej rrymave kryesore; është ai i njeriut të ndershëm që lufton për lirinë dhe të drejtat e të gjitha qenieve, edhe kafshëve, edhe bimëve. "Kam nisur të shkruaj qysh në moshë të re, por pastaj u martova dhe poezia ime mbeti e paprekur thuajse për 15 vite. Kur nisa të botoja ishte në mes të të tridhjetave dhe libri im i parë doli kur isha 36 vjeç. Kuptova se, në shoqëritë tona, gratë nuk inkurajohen të angazhohen në letërsi, poezi apo në çështje serioze si politika, etj., por inkurajohen të jenë lule të bukura në tavolinën, ku burrat drejtojnë rolet kryesore."
Libri i saj me poezi "Ostrina Miline" botuar më 1999-ën, fitoi çmimin e Panairit Kombëtar të Librit si vëllimi më i mirë debutues në poezi, duke u bërë kështu gruaja e parë që e ka marrë atë çmim. Deri në fund të shekullit XX, fituesit kishin qenë vetëm shkrimtarë burra.
"Mendoj se vendet tona ngjajnë, si vende të dala nga sistemet komuniste. Gjatë regjimit socialist mbaj mend se çdo grua në lagjen time bënte dy punë, një në shtëpi dhe një jashtë dhe një të tretë, madje; të mbante më këmbë shtëpinë. Dikur mendoja se gratë mungojnë në jetën publike, sepse nuk janë të afta sa burrat, por nuk është kështu; është sfondi social, i pafavorshëm për gratë."- thotë ajo, duke shtuar se pas viteve 2000 tabloja ka nisur të marrë të tjera ngjyra, me penën e shkrimtareve gra. Poezia e saj është përkthyer në njëzet gjuhë dhe është botuar në më shumë se 50 antologji anembanë Europës dhe ShBA. U zgjodh për të përfaqësuar poezinë sllovene ndër 27 poetët më të mëdhenj europianë, si pjesë e projektit "RUHR- Kryeqyteti Europian i Kulturës 2010". "Për shkak të përvojave të ndryshme të burrave dhe grave mbi botën, pikëpamja e këtyre të fundit për jetën është e ndryshme dhe, për mua është përvojë shumë e vyer. Nëse do të mundesha do të doja të sillja në vëmendjen publike zërat e atyre grave. Do të më pëlqente të përktheja disa nga shkrimtaret e reja në Shqipëri." , thotë poetja, e cila në vendin e saj është një nga figurat kryesore të gjeneratës së poetëve të rinj radikalë në Slloveni.
Historia sot, nuk është ajo e mbretërve apo e liderëve të fuqishëm botërorë. Është historia e përditshmërisë; si të mbijetosh, si të rrisësh fëmijë, si të bësh vend për marrëdhëniet, si të bësh vend për të vërtetën e çdo dite.
Teksa flet, ka në duar letra të printuara me poezi në gjuhën shqipe. Është takuar me disa prej poeteve të reja shqiptare, të cilave u ka kërkuar versionet në dy gjuhë të poezisë, në shqip dhe në anglisht dhe kalon orë të tëra në apartamentin e saj të Tiranës duke biseduar me to e duke përkthyer fjalë pas fjale, duke i pyetur mbi kuptimet e para dhe ato në nënshtresa. Është e kënaqur nga takimet dhe përvoja dhe kur poetet lexojnë në gjuhën shqipe, thotë se i tingëllon aq melodike kjo gjuhë, si e bërë enkas për poezinë. Prej vitesh bashkëpunon me poetë nga vende të ndryshme në përkthimin e poezisë së tyre në gjuhën sllovene, së pari në Festivalin ndërkombëtar të Letërsisë Vilenica dhe më pas si të ftuar në punëtorinë e përkthimit "Varka e Artë" në Slloveni. Me t'u kthyer në vendin e saj, rrëfen, do të vijojë punën që nisi në Tiranë, me përkthimin e këtyre poezive nga autoret e reja, të cilat shpreson vërtet t'u japë një dorë në promovim.
Cili është ky realitet, ky këndvështrim i ndryshëm për botën që pikturojnë gratë me letërsinë e tyre? A bëhet fjalë për atë botën romantike, siç është parë kryesisht letërsia femërore?
Nuk është aspak ai realiteti romantik. Ato janë të guximshme dhe nuk kanë frikë të hapin jetët e brendshme në sytë et të tjerëve dhe ajo që është me rëndësi për mua – ndërsa flas kështu, mund jetë e stereotipizuar, por jeta e kombeve është parë përmes syve të përditshmërisë dhe kjo është shumë e rëndësishme. Historia sot, nuk është ajo e mbretërve apo e liderëve të fuqishëm botërorë. Është historia e përditshmërisë; si të mbijetosh, si të rrisësh fëmijë, si të bësh vend për marrëdhëniet, si të bësh vend për të vërtetën e çdo dite. Gjatë ditëve këtu në Tiranë, jam frymëzuar nga Eavan Boland, poete irlandeze, tek të shtatëdhjetat, e cila qe e para që hapi këto tema për irlandezët dhe me shembullin e saj ftoi të tjera shkrimtare femra. Në librin e saj " Object lessons", sheh sesi bota e irlandezëve nuk është parë me sytë e përditshmërisë së grave. Dhe kur flisnin me zërin e grave ishte e mbushur me heroizëm, me sakrifica për kauza, ose lirika romantike, dashuri, por kjo nuk ishte e vërteta. Sepse, në fakt gratë ishin furnizueset e përditshmërisë; ato furnizuan themelin mbi të cilin u ndërtua bota. Në zërin e saj kishte diçka shumë tërheqëse për mua. Ajo përshkruan një pasdite në një park lodrash për fëmijë dhe e gjithë historia e Irlandës vjen e rrëfyer përmes asaj pamjeje. Ishte diçka krejt e ndryshme. Shumë e guximshme për ta bërë dhe që ta lexosh dhe respektosh, duhet të ndryshosh syzet. Vetëm ashtu mund të kuptosh se për çfarë bën fjalë një poezi e mirë dhe kjo ka nevojë për pak kohë. Dhe, këto syze ishin të rëndësishme për mua sepse mendoj se përmes atij mendimi të ri do të ishte kuptimi për një shoqëri më të mirë dhe të ardhme më të mirë. Këtë shpresoj.
Po ju, për çfarë shkruani në poezitë tuaja? Cilat janë temat që ju kanë tërhequr dhe angazhuar?
Libri im i parë, të cilin nuk e pëlqej më –jam shumë kritike si çdo grua –flet për gjuhën dhe dashurinë. Këto janë dy temat qendrore dhe, për kohën kur u botua, u konsiderua haptas erotik. Mendoj se për kohën kur u shkrua përshtatej, mendoj se nuk isha gati për një libër më intelektual.
Ju gjithashtu jeni edhe kritike letrare në vendin tuaj dhe feministe e shpallur. Si e keni parë letërsinë e vendit tuaj, jo më nga pozita e poetes, por ajo e kritikes dhe feministes?
Kur libri im i parë doli isha në një revistë elitare "Nova Revija" quhej, por e gjeta shumë patriarkale dhe më dukej si ndodhesha në një qeli shumë të ngushtë për mua. U largova për të provuar revista më "underground" siç ishte "Apokalipsa", por pas dhjetë vitesh aty vendosa të largohem e të mos angazhohesha më në institucione. Isha pak e zhgënjyer prej institucioneve. Ndërkohë njohja shumë shkrimtare të zonja gra, por edhe burra që na mbështesnin ne, feministet e shpallura. Kur nisa të shkruaja, ky term kishte ngjyresë pak negative, por ngadalë ndryshoi dhe kam luftuar që, termi 'feministe' të kishte kuptimin e një njeriu të ndershëm që lufton për të mirën e të gjithëve. Kjo është pikëpamja ime për feminizmin. Jam me feminizmin që promovon lirinë, jetën dhe barazinë e të gjithë qenieve, përfshirë kafshët dhe bimët, një lloj feminizmi ekologjik do ta quaja.
Ngjan më shumë si një lëvizje shpirtërore drejt një bote utopike, ideale…
Fillimisht kam lundruar në spiritualitet, por me kohën nisa të admiroj shkrimtaren afro-amerikane June Jordan. Kam ndier në poezinë e saj çfarë ka ndier ajo si poete, si feministe, si grua me ngjyrë dhe biseksuale mbi lirinë e seksualitetit të cilitdo orientim, lirinë e barazisë, të pasurisë (që të mos ketë njerëz të varfër)…Një aktiviste e madhe që, kishte ndier se poezia e saj kishte fituar besimin e njerëzve dhe për këtë nuk duhej vetëm të ishte mirënjohëse, por të bënte diçka për ata njerëz, duke gjetur në poemat e saj perspektiv të reja për t'u dhënë forcë njerëzve me ngjyrë dhe fatit të tyre.
A mundet të shihet poezia si armë për të luftuar mbi të drejtat e grave?
Nuk do e quaja armë, sepse në gjuhën e metaforave do të thotë agresion dhe nuk më pëlqen asgjë që ka të bëjë me dhunën. Do e shihja si një mjet. Poezia është transformuese; mund të të ndryshojë mënyrën si e sheh jetën. Kjo është pjesa më interesante e poezisë. Hyn në hapësira të mendjes ku nuk ke qenë më parë. Kjo është më ngazëlluesja. Është diçka e re. Përmes gjuhës i shtyn kufijtë e mundësive pak më tutje. Të shkruash poezi dhe të kujdesesh për gjuhën është veprimtaria më e sofistikuar e trurit dhe procesi më kreativ- sipas mendimit tim, ndaj jam poete.
Është një qiell i shtatë kjo përvojë këtu në Tiranë dhe do të doja të jepja diçka pas; të promovoja disa autorë shqiptarë
Ju thoni se, poezia ka kaq forcë të madhe transformuese?!
Poezia më ka ndryshuar jetën. Mbase nuk e ndryshon të të gjithëve, por jam ndikuar nga poezitë e shumë njerëzve dhe ka ndryshuar mënyrën sesi i shoh gjërat rreth meje. Mendoj se është e mundur. Nuk do të më pëlqenin ndryshimet që vijnë nga mënyra të tjera si demonstrata apo revolucione. Kur mblidhen shumë njerëz bashkë është e vështirë të mbahet kjo krijimtari. Poezia mund të të hapë sytë apo të ta bëjë të menduarit më fleksibël dhe më të mbushur me përkujdesje për të tjerët dhe veten. Ky është unitet; jo luftë kundër dikujt tjetër, por bashkëpunim. Do të ishte mirë që shoqëria globale ta zbulonte se nëse njerëzimi ka mbijetuar ka qenë përmes bashkëpunimit dhe jo luftërave. Dhe mendoj se gratë e kanë zhvilluar këtë sens bashkëpunimi. Mbase kjo që po them do të më bëjë të shkoj tek stereotipat biologjikë – gjë që nuk e pëlqej –por jam mama e dy fëmijëve dhe përvoja e shtatzënisë, përkujdesja brenda meje, lindja, nevoja fizike për t'u përkujdesur, më ka ndryshuar. Por nuk them se çdo grua duhet ta provojë me çdo kusht këtë përvojë. Kam lexuar një intervistë të Anais Nin-it, e cila thoshte se gratë kanë zhvilluar një sens shumë të mirë bashkëpunimi dhe kjo duhet ruajtur. Gratë nuk e kanë atë egon e madhe "Unë, unë, unë!" siç e kanë burrat.
A mendoni se me kulturën e argëtimit që po fiton terren çdo ditë e më shumë, audienca apo lexuesit e poezisë po tkurret?
Mendoj se me globalizimin kultura është bërë një lloj argëtimi; Duhet të jetë e lehtë, të mos mendosh shumë, të mos angazhohesh shumë. Nuk duhet të kërkojë përpjekje të mëdha për të kuptuar apo të të angazhojë intelektualisht; duhet të jetë ose argëtuese, ose tronditëse. Nëse janë këta elementë bëhen spektakle të mëdha, që për mua janë të zbrazëta dhe futen aq shumë para për këto spektakle dhe për punën e përditshme krijuese ka gjithnjë e më pak para dhe vëmendje. Kur isha e re, kishim një revistë javore për kulturën dhe mendimin dhe çdo libër që dilte, do të kishte të paktën një kritik që do të shkruante dy deri në katër faqe. Ndërsa tani për kritikët ka, në rastet më të mira 1500 fjalë, por zakonisht as aq, mbase 500 fjalë; duhet ta bësh të shkurtër dhe të thjeshtë dhe kjo nuk është e mirë për gjërat komplekse, të cilave u qasemi. Shoqëria po bëhet gjithnjë e më e larmishme dhe që ta bësh bashkë, nevojitet mendimi kritik, koha dhe hapësira. Kjo mungesë mendimi, vendi dhe kohe apo vullneti për të dëgjuar anën e kundërt, bëhet e rrezikshme për shoqërinë.
A ndihet edhe në Slloveni se njerëzit po i largohen letërsisë?
Me atë që nuk është i ngjashëm, njerëzit ndihen në rrezik dhe bëhet e lehtë të luftohet kundër apo të ndërtohen fortesa dhe kur nuk ka komunikim, nuk ka zgjidhje . Që komunikimi të vijë te zgjidhja e përbashkët duhet të jetë i hapur dhe i qetë. Ky është problemi edhe me emigrantet që vijnë në Slloveni dhe politikat e qeverisë janë të ashpra. E Majta dhe e Djathta janë ndarë në mes për këtë çështje. Të shohim ç'do të ndodhë! Politik që ka vendosur telat me gjemba në kufij është e tmerrshme dhe ajo çka Orban i Hungarisë ka thënë në parlament se çdo emigrant do të persekutohet, ngjan me Luftën e Dytë Botërore. Kur Sllovenia u pranua në Bashkësinë Europiane kishte GDP-në më të lartë ndër 15 shtetet e pranuara, ndërsa tani jemi diku nga fundit. Të rinjtë nuk kanë punë dhe nuk kanë ku të shkojnë dhe kjo është një grabitje e dytë që i bëhet vendit.
A shkruani për politikë në poezinë tuaj?
Po e bëj gjithnjë e më shumë. E kam nisur në mënyrë lirike, por ndjeva në lëkurën time se nuk trajtohesha në mënyrë të barabartë me kolegët e mi meshkuj për problemet sociale, por edhe për seksin – kam disa shoqe lesbike dhe shkruar rreth përvojës së tyre në shoqëri. Është puna ime e përditshme. Në revistën 'Poeteka' janë botuar tetë poezi të miat, të përkthyera nga Silvana Leka- janë monologë, kushtuar grave si Mbretëresha Elizabetë e Parë –një nga heroinat e mia apo gruaja e Noes, së cilës as i është përmendur emri në Bibël…Këtë mungesë të vëmendjes ndaj grave e kam parë nga qasja feministe. Pse nuk ka gra? Ku janë ato? Pse antologjia e poezisë sllovene është në 93 përqind me burra? Çfarë po ndodh këtu? Kisha lexuar një artikull mbi një grua amerikane, e cila u persekutua se kishte vrarë një oficer policie, gjë që nuk e kishte bërë dhe qëndroi për një krim që nuk e kishte kryer për 35 vjet në burg. i ati luftoi gjatë për lirinë e saj, u përpoq për një gjyq tjetër dhe ia doli më në fund, por ishte aq e lodhur sa vdiq para se të dilte. Kam shkruar një poezi rreth kësaj. Gjithçka që përjetoj përmes syve të mia dhe trupit tim, vjen në poezi.
Kam luftuar që, termi 'feministe' të kishte kuptimin e një njeriu të ndershëm që lufton për të mirën e të gjithëve. Kjo është pikëpamja ime për feminizmin.
Kam lexuar se keni realizuar një CD ku ndërthuret poezia dhe xhazi. A është edhe muzika një pasion?
Po, së bashku me kompozitorin dhe perkursionistin e jazz-it Zlatko Kaučič. Më pëlqeu të eksperimentoja me leximin vokalisht, ndërsa ai ka eksperimentuar me muzikën. Recitova poezitë e një poeti shumë të mirë, Srecko Kosovel. Edhe pse ka 100 vjet që ka vdekur, ajo çka ai ka për të thënë është aktuale edhe sot. Është avanguardist me një zemër të madhe, një shkrimtar i jashtëzakonshëm. Nuk i pëlqej etiketimet si 'poeti më i madh', por nëse do e bëja do të thosha emrin e tij si poeti më i madh i të gjitha kohërave. E shijova shumë këtë përvojë dhe më pëlqen shumë xhazi, improvizimi. Kur një bandë është në skenë dhe improvizon i duhet të gjithëve të mbajnë vesh njëri-tjetrin për të ruajtur harmoninë. Je i vetëm, por edhe pjesë e gjithësisë. Mendoj se kjo do të ishte një metaforë për demokracinë. Nga përvoja ime me takimet e leximit kur njerëzit ulen bashkë e dëgjojnë sho-shoqin, ngadalë mendimi shkon në një drejtim që nuk do të kishte shkuar nëse do të ishte një mendim i vetëm.
Ju organizoni këto lexime të poezisë, ku mblidhen shumë njerëz. Sa ndryshon të kuptuarit individual nga ajo çka del prej këtyre takimeve?
Drejtoj për të shtatin vit, leximin e poeteve sllovene dhe janë afro dyqind njerëz që vijnë herë pas here. U dërgoj versionet elektronike të librave për të cilët diskutojmë, ftoj autorin dhe mblidhemi. Kushdo që do të vijë dhe që e ka lexuar librin dëgjon autorin dhe rrëfehet se çfarë ka ndier kur e ka lexuar, cila poezi u ka pëlqyer… Ka këndvështrime aq të ndryshme për të njëjtën poezi dhe të gjithë respektojnë mendimin e njëri-tjetrit, qëndrojmë duke biseduar për afro tri orë. Jam lexuese me përvojë e poezisë, por gjithmonë mësoj diçka të re. Kjo është arsyeja pse jam aq entuziaste, nuk ka parà në mes. E bëjmë në kohën e lirë. Aty vijnë njerëz me doktoratë, kuzhinierë të dalë në pension, poetë, inxhinierë, gra edhe burra që e duan poezinë. Kushdo është i ftuar të thotë të paktën një fjali.
E cilësoni veten si shkrimtare në profesion të lirë. Ç'do të thotë kjo? Parapëlqeni të mos vareni nga shtëpitë botuese dhe kërkesat që ato kanë? A mund të jetohet vetëm me letërsinë, në terma ekonomikë?
Këtu, në Tiranë kam shkruar disa poezi për librin tim të ri. Kam kohë të lirë mjaft tani, sepse si freelancer më duhet të bëj diçka tjetër për të mbijetuar. Kudo në botë mendoj se është e vështirë të mbijetosh me poezi. Edhe në ShBA, Gjermani apo gjetkë, po të jesh. Më duhet të bëj çdo gjë tjetër; kritikë, gazetari, redaktori, etj. Çfarëdo që më vjen në dorë, e marr. E bëj për të pasur kohë për veten, për librat, për poezitë e mia. Është një qiell i shtatë kjo përvojë këtu në Tiranë dhe do të doja të jepja diçka pas; të promovoja disa autorë shqiptarë.
Më Shumë
