22 November 2019

“Në kërkim të këmishës sëhumbur” - Arian Leka - Çmimet "KULT" 2019

Çmimet "KULT" 2019  - për "Libri më i mirë i vitit"

 "Në kërkim të këmishës së humbur" - Arian Leka

- fragmente nga kritika

 

ANDREJ NIKOLAIDIS

...Nga këmisha prej të cilës lindim, te këmisha nga dollapi e gjyshit të Arian Lekës, deri në këmishët e përgjakshme nën të cilat vdiq Franz Ferdinand, këmisha e Lekës kthehet në një pikë qendrore, konstante (familjare) të historisë: në çelësin në të cilën kjo histori duhet të lexohet (apo këndohet).

E kështu Leka në librin e tij "Në kërkim të këmishës së humbur " ndërthurur në mënyrë kaq të hollë (në të njëjtën kohë esetë janë kaq të pështjelluara, që ai me delikatesë Leka i mpleks edhe me titullin e magnum opus-it të Prustit, të cilit teksti i Lekës i referohet).

Arti në këtë vepër është një dhe i vetëm dhe gjithçka ndërthurret me të. Pikërisht për ky art na dëshmohet në tekstin e Lekës. Jo vetëm që është e pamundur (në fund, edhe e panevojshme), të përcaktosh se ku fillon proza dhe ku poezia, por edhe më e pamundur (sigurisht dhe e panevojshme) akoma është për të përcaktuar se ku fillon shkrimtaria dhe ku muzika.
Ishte një vend ku kjerëzit flisnin sa për të kaluar kohën, pa dëshirën për të thënë diçka të mençur. Në fund të fundit, me kalimin e kohës, asgjë nuk mbetet prej urtësisë sonë, thoahin ata. Njerëzit të cilët kanë pak, ëndërrojnë shumë dhe ëndërrimi mbetet loja e tyre e parapëlqyer.
Dikur, njëri syresh pyeti: "Çfarë do të dëshironit të kishin, sikur t'u jepej një mundësi?" I pari tha se do të donte para. I dyti shpresonte të martonte të bijën. I treti, përsëri, dëshironte një vegël zdrukthtari. Në fund, kur të gjithë e kishin shprehur dëshirën e tyre, njervzi e këtij vendi u kthyen edhe nga një i huaji në qoshk. Ai, në fillim me edukatë e pastaj me këmbëngulje, kundërshtoi të fliste për çka dëshironte, por përfundimisht iu dorëzua. "Do të kisha dashur të isha një mbret i fuqishëm e të sundoja një vend të madh e mbrëmjeve të shtrihesha për të fjetur në pallat e, teksa netëve armiku të shtohej shumë në kufi, dhe para agimit, kur kalorësit të vinin në oborrin tim pasi nuk kishin bërë asnjë rezistencë dhe kur unë të përsillesha prej ëndrrave dhe të mos kisha kohë as për t'u veshur, e ashtu me këmishë siç isha, të merrja arratinë, duke kaptuar male e lugina, pyje e kodra, dhe të mos kisha paqe asnjë ditë e natë, deri sa të ndihesha i shpëtuar këtu, në këtë trapez të hanit tuaj. Ja, këtë dua!" Njerëzit janë hutuar si fillim, por pastaj e pyetën të huajin: "Por, çfarë dëshire ke konkretisht." I huaji me qetësi u tha: "Një këmishë!"
Arian Leka me librat e botuar në Malin e Zi e në Serbi, por me këtë rast edhe për lexuesin sllav të jugut, na shfaqet si një "rrobaprerës i mirë lajmesh" dhe mjeshtër i zejes së tij. Por a është vallë prej prerjes së mirë këmisha nxjerrë prej historive të tekstit, me të cilën Leka vesh lexuesit e tij apo secilin prej nesh, ashtu si jemi? Prej materialeve të përzgjedhura me profesionalizëm, por që ne e gëzojmë në këtë libër, pasi duke e lexuar edhe ne kemi qenë në qytetet dhe krahinat e përshkruara nga ai, gjithë sa kemi lexuarna na bën të ndjejmë nga afër ngrohtësinë, bukurinë dhe shpresën.

Dhe ndaj them, Leka di si të veprojë; qoftë për një këmishë e mirë, por edhe për një letërsi të mirë. Leka është shkrimtar serioz, jo si në parametrat tanë ballkanike, unë-për-ty dhe ti-për-mua, por serioz në parametra absolutë, në të vetmet hapësira ku lejohet të flitet për art.

 2018 - nga parathënia e botimit në gjuhën serbe

 

ARDIAN KYÇYKU 

 "Në kërkim të këmishës së humbur" ka një përmasë poeme (veçmas në çelësat metaforikë, me të cilët hap lidhjet e nyjëtuara, ose thjesht të fshehura, të disa ngjarjeve historike-kyçe, ose brava mendësie); ka një përmasë romani (falë lëndës epiko-lirike dhe ngritjes së disa personave e ngjarjeve të njimendta në nivele burimore); një përmasë gazetarie, me kahun drejt antropologjisë dhe fenomenologjisë shoqërore (po përmend vetëm kapitullin kushtuar mëdyshjeve rreth ndërtesës së Teatrit Kombëtar); dhe një përmasë mirëfilli shkencore (falë paanësisë dhe kulturës së thellë të përdorura ndaj çështjeve themelore e themeltare që shqyrton).

Sa i përket kësaj të fundit, si autor që i shkruan librat nga brenda e jo nga jashtë, Arian Leka është një ndër shumë të paktët që dinë se, në disa çështje, paanësia "e sotme" shkencore nuk është veçse një trajtë e fshehur nënshtrimi ndaj direktivave letrare e gjeopolitke dhe nesër ndodh të dalë jo vetëm e dëmshme, por edhe fajtore. Ndaj edhe të vërtetat që përcjell ky libër nuk ngatërrohen me të vërtetat e përditshme....

...Duke përkujtuar vetëm në titull kërkimin e kohës së humbur të Proust-it, libri ka si trup metaforik autobiografinë, me emër e mbiemër, me të dhëna tejet vetjake, si lindja "me këmishë" një vit para shpalljes së Shqipërisë si shteti i parë ateist në botë e të tjera, por faqe pas faqeje shndërrohet natyrshëm e pa synime të fshehura përvetësimi, në autobiografi-lumë, ose det (i gjithëpranishëm në tekst e nëntekst, por edhe në poetikën e Arian Lekës) të një breznie (jo kohore, por shpirtërore).

Jetëshkrimi i kërkohet autorit nga një botuese perëndimore, me qëllimin që të jetë sa më joshës e i tretshëm për lexuesin. Jo rrallë, kjo nënkupton futjen e dhunshme të një tigri brenda helikave të makinës grirëse, me qëllimin për ta nxjerrë sa më mace, të zbutur e zbavitëse, por që, në fund, e nxjerr thjesht miush prej pushi...

...Këmisha më duket edhe si shpirt i qepur e pastaj i shqyer nga të tjerët, si ndjeshmëri, fisnikëri, apo edhe drejtësi, guxim për të pranuar një të shkuar, ose qetësi për të pranuar një të ardhme që caktohet nga e shkuara përkatëse, si edhe nga një e ardhme e mëpasshme. Heraherës ke përshtypjen se libri synon të gjejë e të riqepë fatin e humbur, - për të mos thënë të vetëvrarë[6], - të trevave juglindore.

Fatin e mirë, por edhe më të keqin e mundshëm, se jo gjithmonë humbja vjen për keq dhe, nga ana tjetër, të humbësh fatin më të keq, nënkupton të kesh një fat njëfarësoj të mirë. Prandaj është e natyrshme që lexuesi ta gabojë përkohësisht kahun e zbërthimit të metaforave dhe hyn pandijshëm në dialog me tekstin....

...Kjo nuk ndodh shpesh as në letërsi e as në eseistikë, jo më në punimet shkencore, sidomos kur zëri i tekstit, ose uni i shumëfishtë, ta quajmë, e paraqit veten haptas si shkrimtar. "Talenti është një mëkat vdekësor i fshehur, që nuk shlyhet dhe as nuk falet.

Gjithsesi, mendoj se vdekja më e ashpër nuk ndodh për shkak të talentit dhe trazirave që ai shkakton, duke hyrë si forcë e pazakontë brenda formave të rëndomta të jetës e që u kalon fare pranë edhe njerëzve të pajisur me ndonjë dhunti". (f. 36) Talenti i të shkruarit kërkon nga të tjerët gati të njëjtin talent në të lexuar, përndryshe u drejtohet të palindurve, që nuk dihet a do të dinë shkrim e këndim. P

ër këtë arsye: "Formë brengosëse e vdekjes duhet të jetë vdekja që ndodh në kujtesë. Pavarësisht nga arsyet e rreme që shfaqin, për kaq bëhen luftërat. Kush do të harrohet. Kush do mbahet mend. Për kaq janë zhvilluar betejat". (f. 37) M'u kujtua vetiu edhe fjalia e gdhendur mbi një kryq guri në Rumani: "Kujtonani, që të mos vdesim..."

 2019 - Gazeta "Shqiptarja.com"

 

ĐORĐE KRAJIŠNIK

 "Në kërkim të këmishës së humbur" është rrëfimin në kërkim të vetvetes në shtresëzimet e historisë, . Libri Arian Lekës "Dollapi", "kemishen e humbur" brenda saj, i cili përmban dy tekste shumëzhanrëshe, të intonuara midis esesë, fugës muzikore dhe rrëfimit, është pikërisht hapi pas, zhytja në të shkuarën.

Në të identifikohen lidhjet e ndërprera, që janë burimi i pamundësisë së momentit aktual. Njësoj si dikur prindërit mblidheshin rreth Marsejezës, po ashtu edhe ne bashkohemi rreth një boshti - rreth kthimit të traditës të të parëve tanë, por mblidhemi edhe rreth trendit më të ri. Është çasti në të cilin vendet postkomuniste, më të varfërit ndër të varfërit, dalin nga klishetë dhe stereotipet pikërisht pas krizash dhe konfliktesh. 
Në vend të rilindjes ksenofobe të popullit, i cili një paradigmë padurimi e zëvendëson me një tjetër, autori i "Dollapit" vihet në gjurmë të "Këmishës së humbur", që është e tija, këmisha që i shkon, që nuk është qepur në masën e unifikuar, njëra për të gjithë.

Që simboli i "Këmishës" të jetë i kuptueshëm, është i domosdoshëm të shfaqet edhe elementi i dytë i tregimit – "Dollapi". Përse bën fjalë ky Dollap? Përmes rrëfimit mbi dollapin e familjes Arian Leka përshfaq një fotografi të qartë të shekullit XX, si shekull të krimit dhe terrorit, por edhe si simbol i kohës së sotme apo domosdoshmëri për të gjurmuar thelbin e tij. "Ishte dollap nga epoka austro-hungareze, e megjithatë ngjante më shumë si ndonjë katedrale bosh. Mund të mendohej edhe sikur ndonjë anije pas lundrimit kishte ardhur për të ngecur në atë dhomë. Ishte një nga orenditë gjigante të mobiljeve që sot nuk prodhohen më." 

E paraqitur kësisoj alegoria e Dollapit ka tingëllim të dyfishtë. Në njërin ai është patinë e kujtimit nostalgjik të fëmijërisë, ku dollapi është vend i sigurisë dhe mbrojtjes, ndërsa në të dytin ky dollap shndërrohet në një vëzhgues të përhershëm të kohës, si në kuptimin e ngushtë familjar, ashtu edhe në atë të horizontit të gjerë social e historik. 

Arian Leka gjithsesi i shkon akoma më thellë kësaj tabloje. "Nga një vend për zbavitje, kjo bina e madhe për mua u shndërrua në vendfshehje. Mbyllesha në të, izolohesha. Arratisesha. Nuk e kuptoja. Nuk mund të kuptoja që hapësira e brendshme e dollapit ishte forma më naive e vetëmbrojtjes kundër kolektivizimit, kundër masivitetit, kundër

uniformitetit të mendimeve dhe njëtrajtshmërisë së gjykimeve", shkruan ai. Do të bija definitivisht dakord me shkrimtarin Andrej Nikolaidis, kur thotë se Arian Leka është një shkrimtar serioz, serioz jo në parametrat tanë ballkanikë, të llojit unë për ty e ti për mua, por serioz në parametra absolutë, të vetmit që lejojnë të flitet për art.

 2019 - Oslobođenje - Strane

 

BEN ANDONI 

"Në kërkim të këmishës së humbur" po zë vend në botimet e vendit. Me një sens të lartë mase dhe me një ironi të këndshme, ai

bëhet kronikan i kohës së vet dhe i mjedisit, ku gjendemi, por edhe ku jemi "të dënuar" të ekzistojmë... Tek "Shkrimtari i Angazhuar", ai jep qëndrimin e vet për individin që i ngjan atij apo mënyrën sesi ne duhet ta shikojmë kohën tonë. Dhe këshilla e tij është e qartë: intelektuali nuk duhet ta shesë shpirtin, kudo dhe kurdoherë, paçka se mënyrat janë aq të kamufluara dhe mundësia për
të mos u njohur janë të shumta. Jo, nuk duhet. Thjesht.

"Ai që duhet të ishte momenti i ndarjes nga turma, bëhet moment i shndërrimit të shkrimtarit të angazhuar ndaj çështjeve me dobi publike, në shkrimtar mirëfilli politik apo thënë ndryshe, të shkrimtarit të urdhëruar
politikisht është se ai qorton butë apo kundërshton me maturi.

Ky shkrimtar nuk e kundërshton forcën politike ku bën pjesë
apo mbështetet edhe pa qenë anëtar, siç bënte dikur Saramago, për të thënë një nga emrat e shumtë. Në vend të prozës dhe poezive, shkrimtari i angazhuar i realitetit shqiptar shndërrohet në duartrokitës, ai implikohet me çdo qëndrim të partisë dhe pranon të jetë hartues fjalimesh, që për ironi,
edhe pse të dallueshëm për nga stili, nuk do të mbajnë kurrë autorësinë e vet".

Jo shumë larg, ai flet për heroizmin e kohës sonë, apo e
thënë më hapur: "heroikën e kohës tonë", që mungon atëherë kur duhet. "Guximi për të thënë jo thjesht të vërtetën e një pale, por të drejtën e paanshme. Aftësia për të kuptuar se duhet ndenjur jo përkrah, përbri apo përballë një grupi, po për të ndenjur përmbi të gjithë".

Ai vetë mban qëndrim për gjërat që ndodhin në vend dhe këtë e tregon në esenë që i kushtoi teatrit, që e ka titulluar "Teatri si formë ndëshkimi". Ndryshe nga shumë kolegë të tij, që u fshehën pas një gjuhe të drunjtë, ai u shpreh hapur dhe qartësisht për idenë e tij lidhur me të ardhmen e Teatrit. "Prirja
për vringëllimë të fjalës dhe politizim u bë më e dallueshme pas deklaratave, që filluan ta lidhnin teatrin me kujtesën dhe shembjen e tij me rrënimin e trashëgimisë kombëtare gjatë tranzicionit të gjatë".

Dhe, autori e lë një moment narratorin dhe e merr lexuesin që të
bëhet pjesë e botimit të vet: "Vërtet je aq naiv sa të besosh se mirëqenia apo harresa janë shkaqet që e bëjnë evropianin ironik të shprehet se urrejtja është një specialitet ekskluziv ballkanas dhe se ballkanasi ka monopolin e barbarisë?", e pyet Leka lexuesin, edhe atë të huaj, i cili ka pasur mundësi t'i lexojë esetë e autorit në disa prej gjuhëve europiane.

Një veçanti tjetër që duhet të theksohet është edhe gërshetimi i
teknikave moderne, që në një farë mënyre e ndihmojnë për të gjetur hapësirën dhe tonalitetin e duhur për të folur përmes shkrimit. Dhe, mënyra sesi e grish lexuesin të intereson sepse edhe digresionet janë të jashtëzakonshme për të parë gjëra, ku e vërteta zhvleftësohet, harresa bren historinë dhe lotët pësojnë rënie në bursë, citon ai poetin polak Tadeusz Rozewicz.

 2019 - Milosao

 

Total Pageviews