Libraria e rajonit:
Letërsi e panjohur nga Shqipëria në Beograd
Ditët e fundit në Beograd u organizua takimi "Letërsia e panjohur nga Shqipëria". I ftuar ishte Arian Leka, shkrimtar, editor i revistës "Poeteka" dhe profesor në Fakultetin e Artit në Tiranë, i cili bashkëbisedoi me poetin e njohur Miloš Živanović dhe kritikun letrar Saša Cirić, gjithashtu redaktorë të elektroportalit dhe suplementit të angazhuar letrar "Beton".
Ditët e fundit në Beograd u organizua takimi "Letërsia e panjohur nga Shqipëria". I ftuar ishte Arian Leka, shkrimtar, editor i revistës "Poeteka" dhe profesor në Fakultetin e Artit në Tiranë, i cili bashkëbisedoi me poetin e njohur Miloš Živanović dhe kritikun letrar Saša Cirić, gjithashtu redaktorë të elektroportalit dhe suplementit të angazhuar letrar "Beton". Arsyeja e realizimit të kësaj veprimtarie ishte e veçantë, pasi edicioni i qershorit të suplementit letrar "Beton" iu kushtua tërësisht letërsisë bashkëkohore nga Shqipëria dhe prurjeve më të reja të saj. Materiali letrar i kësaj paraqitjeje u përzgjodh nga Arian Leka, i cili e shoqëroi botimin me parathënien me titullin: "Sharing the same shelf. Ëe'are not sharing the same dreams. Anymore…!"Në këtë edicion u paraqitën 6 autorë dhe 2 përkthyes, u botua prozë e shkurtër nga, Ardian Kuçuku, Mira Meksi dhe Ylljet Aliçkaj, përkthyer nga Anton Berisha, si edhe poezi nga Sabina Veizaj, Lindita Arapi dhe Mariklena Niço, me përkthimin e Shkëlzen Maliqit. Si parafjalë u përdor prania e mëhershme në përkthimet në gjuhën serbe të autorëve modernë shqiptarë, të tillë si Ismail Kadare, Bashkim Shehu, Ridvan Dibra, Luljeta Leshanakut, Zija Çela, Anilda Ibrahimi e të tjerë, duke vërejtur gjithashtu se me gjithë një lloj lëvizjeje, letërsia shqipe dhe autorët shqiptarë, nuk kanë zënë ende vend në stendat e librarive, se edhe me ndonjë përjashtim të rrallë, ata nuk janë bërë ende pjesë e veprimtarive kulturore a si festivalet apo rezidencat letrare.
Paneli mes ligjëruesve Arian Leka, Miloš Živanović dhe Saša Cirić u ndoq nga studentë të Katedrës së Albanologjisë, të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe në Fakultetin Filologjik në Beograd, drejtuar nga Profesor Naile Imami, nga përfaqësues të ambasadës shqiptare në Serbi, nga përkthyes të tillë si Hamdi Ukaj, i cili ka përkthyer krijimtari nga Kim Mehmeti dhe Fatos Kongoli, por edhe nga shumë vizitorë të interesuar në marrëdhëniet serbo-shqiptare në kulturë.
Takimi u zhvillua në Qendren e Kulturës "Parobrod" dhe u organizua nga Lëvizja Evropiane në Serbi, si pjesë e projektit të "Qendrës së Përbashkët për marrëdhëniet shqiptaro-serbe", me të cilën bashkëpunuan Forumi për Marrëdhënie Ndërkombëtare të Lëvizjes Evropiane në Serbi dhe Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare në Tiranë me mbështetjen e granteve të Republikës Federale të Gjermanisë. Përtej këtyre, u trajtua historiku rreth vendit që zenë dhe rolit që luajnë përkthimet e autorëve shqiptarë dhe serbë në kulturat përkatëse, u prek tema e gjendjes së sotme të përkthimeve nga gjuha shqipe në atë serbe dhe anasjelltas, si dhe fenomene të hasura në praktikën përkthimore dhe editoriale. Gjatë bashkëbisedimit, të intervistuarit përmendën edhe ecurinë dhe hapjen e letërsisë shqiptare përmes revistës "Poeteka" dhe partnerëve të saj, e cila, në krye të 3 vjetëve, prej vitit 2014, kur Klubi letrar "Booksa" në Zagreb, botoi antologjinë e prozës dhe poezisë shqiptare dhe më pas botimi i plotësuar me autorë dhe parathënie në deri në "Kaplje", (botim i "OKF", Mal të Zi, 2017) dhe së fundmi me "Beton", ka paraqitur lexuesit 27 autorë shqiptarë të letërsisë bashkëkohore.
Debati: Në fokus të debatit letrar mes Arian Lekës, Miloš Živanović-it dhe Saša Cirić çështjet që i prekin të dyja letërsitë, të tilla si fenomeni i rikthimit të klisheve dhe stereotipeve, prirjet dhe format e letërsisë bashkëkohore në Shqipëri dhe në Serbi, përfaqësimi i letërsive të dy vendeve sot, përpunimi i një "strategjie" letrare që mban parasysh jo lexuesin vendas apo lexuesin si të tillë, në përgjithësi, por kryesisht lexuesin e huaj, atë perëndimor. Bashkëbisedimi u ndal edhe në çështjet e kundërshtimit të trashëgimisë së drejtpërdrejtë letrare të së "kaluarës së afërt" të realizmit socialist dhe refuzimit të "modeleve patronimikë" – të pronësisë së trashëguar nga "etërit letrarë" dhe nevojës së krijimit të një kundërkulture brenda letërsisë shqiptare.
Me poetin Miloš Živanović, Arian Leka bisedoi edhe mbi tendencën për zgjerimin e zonës së vetmisë brenda letërsisë shqiptare për shkak të pamjaftueshmërisë së përkthyesve dhe të politikave ngulmuese në këtë fushë, por edhe një lloj "kredhjeje" të autorëve në zbulim të unit ekzistencial. Kjo gjë, siç u nënvijëzua, jo në pak raste ka krijuar lidhje me "kujtimin e turbullt" të letërsisë me direktivë, ku "ideologjia e konsumit" ka zëvendësuar "ideologjinë politike", duke pretenduar se ka gjetur të vërtetën me argumentin e shitjes në shkallë të gjerë të librit dhe duke barazuar kriterin e të qenit "i përkthyer" me kriterin "vlerë letrare".
Arian Leka ndau gjithashtu me publikun mendime rreth përjetimit të asaj forme jete kaluar në një "provincë të kuqe", pjesë e një "Perandorie të Kuqe". Ai u ndal në faktet e pengimit të lirive nën diktaturë, ku shqiptarët, me gjasë kanë provuar ndëshkimin më të rëndë edhe nga vendet e tjera të kampit socialist. Kjo për shkak se Shqipëria ishte pjesë zonës "as / as", ajo ndodhej jashtë çdo vëzhgimi, jashtë kontrollit dhe monitorimit, larg përgjegjësive ndaj institucioneve ndërkombëtare, nuk i përkiste dhe nuk i bindej as "juridiksionit" të Bllokut Lindor dhe as marrëveshjeve të të drejtave njerëzore që buronin nga Perëndimi. Duke u shprehur për këto, Arian Leka vuri theksin edhe tek "angazhimi" apo përfshirja e artistëve në shoqërinë e shkuar dhe ngjashmëritë e këtij rreshtimi në shoqërinë e sotme.
Intervista: Ndërkohë, në intervistën me kritikun Saša Cirić, dhënë për radion "Beograd 2", Arian Leka ndau përshtypje rreth temave dhe motiveve të shfaqura në dy libra të tij me ese botuar në gjuhën serbe dhe malazeze, respektivisht "Dolap" (botuar nga "Književna Radionica Rašić", 2015) dhe "Jedanaest akustičnih eseja" ("Plima", 2016).
Duke i dhënë një përgjigje pyetjes së kritikut serb, se si qëndron çështja e qartësimit të marrëdhënies me të shkuarën, Arian Leka nënvijëzoi "motivin e thuprës", shfaqur në esetë e tij, duke u shprehur se vetëm fshikullimi, vetëm përqeshja e së kaluarës dhe izolimi i së keqes vetëm brenda zonës së socializëm-komunizmit, siç po ndodh në mjaft tekste të sotëm të letërsisë shqiptare, është i pamjaftueshëm.
Në intervistë Leka theksoi se ka një anashkalim të qëndrimeve të qarta, që nga historiografia e deri te krijimtaria letrare, të cilat i kanë ende të pashlyera llogaritë jo vetëm me socializmin dhe me strukturat e tij në kulturë, por edhe me e trajtimin e së kaluarës, si Lufta e Dytë Botërore, fashizmi e nazizmi, bashkëpunimet, disidencat dhe pengimet etj. Po ashtu, në këtë intervistë u theksua se vërehet vonesë në përjetimin ekzaltues, pa qëndrim kritik ndaj "sistemit të ri" kapitalist.
Në të njëjtën marrëdhënie rri sentimentalizimi i së kaluarës, sidomos në tekstet e poezisë dhe prozës, ku shfaqet "fëmijëria nën diktaturë". Ky lloj i nostalgjisë së "fëmijërisë socialiste", që e ka gjetur "bukurinë estetike" në oborret e shtëpive, në rrëfenjat e mençura të gjyshërve, te "liria" e ëndërrimeve, te arratia e përkohshme përmes ekraneve të ndaluara të shteteve fqinjë. Këto vepra "të gatshme për eksport letrar" paraqesin ekzotikën e një të kaluare që kaloi pa trauma, që nuk e dalloi dhunën, por që përtej përshkrimeve, nuk analizon domethënien e jetës në një vend të mbyllur, të izoluar që, si kufi skajor me botën e lirë kishte piramidat beton-arme në tokë, antenat e Radio-TV Tiranës në kokë dhe tri radhë me fuçi lundruese në det. Për këtë lloj fëmijërie të idealizuar nostalgjia është e mangët dhe vajtimet nuk mjaftojnë.
Bashkëbisedimi me Saša Cirić ndalet gjithashtu edhe në mënyrën se si shqiptarët e kanë vëzhguar Europën dhe Perëndimin, duke marrë shkas nga përfytyrimi i "europianit dhe i kontinentit të tij" parë nga jo vetëm nga vrima çelësi, por edhe dritarja e gabuar e gabuar herë-herë, duke iu referuar këtu valëve dhe sinjaleve të televizionit jugosllav dhe të "desantimit të imazhit të jugosllavit si i dashur armik". Dialogu preku edhe temat e "mbivendosja e realiteteve false" në të dyja kulturat, mashtrimi i të dy shoqërive, një herë me socializmin dhe më pas me modelin e një demokracie të deformuar, ndërthurur me nacionalizmin, anarkinë e tregut, që në jetën e popujve që përjetuan post-totalitarizmin solli shumë zhgënjim. Këto çështje, siç u shprehën bashkëbiseduesit, nuk kanë gjetur ende vendin dhe vëmendjen në tekstet letrare, që shfaqin pak qendrime kritike ndaj demokracisë dhe kapitalizmit.
Arian Leka:
Sharing the same shelf. We're not sharing the same dreams. Anymore...
Letërsia shqipe - në cilën librari?!
Europiane, apo as Lindje as Perëndim?
Në libraritë e qyteteve tona nuk luftohet për hapësira kulturore. Në këto librari luftohet për influencë dhe me gjeopolitikë.Në libraritë e Ballkanit lufta bëhet për ekzistencë dhe të qenit faktor. Thënë thjesht: në libraritë e Europës Juglindore, ku bëjnë pjesë edhe dy vendet tona, luftohet për zaptim territoresh
Lista e Michel Focault mbi hapësirat heterotopike – në të cilën ai përfshin anijet dhe bibliotekat, muzetë dhe spitalet, motelet dhe burgjet, shtëpitë publike të pushimit dhe varrezat, saunat nordike apo një hamam oriental – mund të pasurohet me libraritë. Kjo pasi edhe libraritë janë gjithashtu projekte utopike. Pavarësisht se ku ndodhen, në një provincë ballkanase apo në një qytet të madh europian, libraritë janë zona ku dualitetet e hapësirave, të marrëdhënieve dhe të kuptimeve kërleshen mes tyre, ku koha fizike e jetës dhe koha mendore e përjetimit ndeshin për të qenë realë, njëlloj si imazhi i pasqyrës me njerun.
Por ti lexues, që vjen nga trashëgimia e zymtë totalitare, që je velur nga keqpërdorimi i ekzotikës së dhunës, të gjakut e përdhunimit dhe që kërkon të lexosh letërsi të mirë, pavarësisht se nga cili vend i botës vjen ajo, mos i idealizo libraritë e Europës Juglindore, të Ballkanit apo të Haemusit, siç quhej dikur. Lërua të tjerëve padjallëzinë. Përfytyrimi i librarive tona si hapësira brenda dhe njëkohësisht jashtë kohe përmban naivitet të shtirur po aq sa pijet dietike përmbajnë sheqer të fshehur dhe kalori. Libraria në hapësirat publike të qyteteve të Ballkanit nuk shpiku asgjë të re. Pas luhatjes mes formës së muzeut dhe shëtitores peripatetike, ajo përforcoi modelin e vendit ku njerëzia mblidhen jo për të rrahur mendime. Libraritë tona janë hapësira kulturore e politike brenda hapësirës tregtare. Asgjë tjetër nuk ka ndodhur, përveç evolucionit kapitalist. Ata që nuk rrinë bashkë në jetë, takohen në librari. Le Livre Noir du Capitalisme. The Black Book of Communism. Enver Hoxha në një raft me Marshallin Tito. Shihe të vërtetën në sy, homo balkanicus. Jemi apo nuk jemi fëmijë të distopive? Mes gjithë llojeve të librarive të shpikur, libraritë tona janë ndryshe, apo jo? Bashkë me idealizmin, konsumizmi fertilizoi edhe iluzionin tonë të ri. Ti e di. Në libraritë e qyteteve tona nuk luftohet për hapësira kulturore. Në këto librari luftohet për influencë dhe me gjeopolitikë.Në libraritë e Ballkanit lufta bëhet për ekzistencë dhe të qenit faktor. Thënë thjesht: në libraritë e Europës Juglindore, ku bëjnë pjesë edhe dy vendet tona, luftohet për zaptim territoresh.
Këto mendoja para disa ditësh, teksa ecja përmes rafteve të njërës prej librarive të mëdha në Tiranë. U gjenda aty më 23 prill, Ditën Botërore të Librit dhe, teksa ecja mes imitimit të kolonave korintike dhe pasqyrave që shumëfishojnë blerësit, pyeta nëse kishte patur ndonjë interesim të shtuar mbi librat që ne kishim botuar së fundmi? Autorë nga rajoni ynë – malazezë, serbë, maqedonas, boshnjakë, sllovenë, kroatë… Dialogu me librashitësin dashamirës ishte siç dramaturgjia klasike e kërkon: Unë: Ku mund t'i ekspozojmë pak më dukshëm, pak më mirë librat tanë? Ai: Në ekspozitorin e librit të ri. Unë: Zakonisht si i ndani? Si e gjen lexuesi letërsinë ballkanike, që ne botojmë? Ku i drejtoni lexuesit, kur ju kërkojnë autorë nga rajoni ynë? Ai: Letërsinë e ndajmë sipas vendeve dhe gjuhëve? Letërsi franceze. Letërsi italiane. Letërsi angleze. Unë: Po letërsinë e rajonit, ku? Kur rri letërsia ballkanike? Ai: E kemi bashkuar me letërsinë ruse.
Të gjithë autorët që kishim botuar ishin strukur brinjazi në territorin rus. Madje disa prej tyre ishin futur thellë në sqetullën e hapësirës heterotopike të asaj stende të letërsisë ruse brenda një librarie shqiptare. Brothers in Arms with Russina Literature. Sharing the same shelf. We're not sharing the same dreams. Anymore.Ky ishte përfytyrimi. Perandoria e munguar rikrijohej në raftet e librarisë. Shkrimtarë të të gjitha vendeve me trashëgimi dhe të kaluar të përbashkët, "inxhinierë të shpirtrave", siç ju quante Stalini, bashkohuni në hapësirën utopike. Kriza. Divijimi. Rituali. Purifikimi. Nostalgjia më e rëndësishme se harta letrare dhe se territori. E shkuara më e rëndësishme se e ardhmja. Realiteti është shumë më i pasur se fantazia.
Kjo ishte panorama e një librarie në Tiranë. Po në një librari të Beogradit, në Sarajevë, në Podgoricë, në Zagreb, në Shkup a në Ljubljanë, nën sqetullën e cilës letërsi do të futej ajo pak letërsi e përkthyer prej letësisë shqiptare? Bëhej letërsia shqipe "republikë e shtatë letrare" e ish-Jugosllavisë? Ishte europiane apo as Lindje as Perëndim?
Përdorur në kontekstin e njohjes së letërsive tona tek fqinjët, do të pohoja se, edhe 10 vjet pas vdekjes, Jean Baudrillard ka të drejtë. Fqinjësia nuk qenkësh gjë tjetër pëveçse një zonë mbrojtëse – një rimodelim, dezinfektim, një projekt snob dhe spastrues – por mbi të gjitha, në një kuptim figurativ, fqinjësia qenkësh një makinë për të krijuar dhe prodhuar zbrazëti, mungesën e tjetrit, që na rri përballë e përbri.
*Fragment nga parathënia; titulli është redaksional, origjinali është: Sharing the same shelf. We're not sharing the same dreams. Anymore…
(Burimet: Beton: http://www.elektrobeton.net/vreme-smrti-i-razonode/sharing-the-same-shelf-were-not-sharing-the-same-dreams-anymore/ http://www.rts.rs/page/radio/sr/story/24/radio-beograd-2/2759143/oko-balkana.html)
http://www.mapo.al/2017/06/libraria-e-rajonit-letersi-e-panjohur-nga-shqiperia-ne-beograd/1
