DAŠA DRNDIĆ: ME SHQIPËRINË NË XHEP: SHPINA E DETIT
Europa "harron" se në juglindjen e saj frymon një vend me tre milionë shpirtra. Atje Europa ka parë gjithmonë një boshllëk (zbrazëti) për dekada, një njollë të bardhë e të padëmshme, ekzistencën e së cilës ajo e shkundë prej supeve.
Kam një problem të madh me përqëndrimin. Jam lodhur nga qeveria e karikaturave lakmitare të Republikës së Kroacisë dhe epigonet e saj të zgjuar. Të gjitha fytyrat e tendosura e të vrenjtura në shfaqjen dramatike „L'etat c'est moi". Me ecjen e tyre marshuese, ata lajmërojnë errësirën që po mbërrin, gjë që sigurisht nuk është aspak qesharake. Duke thëthorë paqen time, ata më tërheqin drejt një historie horrori, të cilën e kam parë tashmë. Për mua është e vështirë të përballem me ngjarjet dhe të bëj sikur asgjë e rrezikshme apo e sëmurë nuk po ndodh rreth meje. Sepse e dimë se si përfundon me spektatorët. Por po përpiqem.
Kam një problem gjithmonë e më në rritje me shkrimin e ditarit të Shqipërisë. Prej muajsh jam kredhur në vendin e quajtur Shqipëri, studioj njerëzit e këtij vendi dhe shoh ëndrra makthi. Nuk di nga të filloj, për secilin hap vijues. Si mund të pe4rmblidhen në pak fjalë teksti jetët e njerëzve? Këto jetë (jetët e privuara nga jeta), janë jetë të ndërlikuara, më komplekse se jeta mesatare e europianëve mesatarë; ata kanë emra, kanë fytyra, kanë një të kaluar të dendur dhe unë i pashë në sy disa prej atyre jetëve. Si t'i ngjeshim shekujt ose, hajde, së paku të tashmen (e cila është edhe e kaluara), në një kolonë të vogël ,që lexuesi (i fundit) të fluturojë mes pëlqimeve të kota në Facebook dhe pirjes së kafesë së mëngjesit? Fast food, fast living and slow thinking. Një fyerje për çdo jetë, edhe nëse do të merreshin vetëm me një degë të saj. I detyrohem një libër Shqipërisë.
Sot Shqipëria është një kujtim. Realiteti i saj është një kujtim dhe e tashmja kthehet në një realitet të pavlefshëm, në një realitet identik dhe katastrofik në të cilin noton pjesa më e madhe e botës.
Vlera e madhe e kujtesës është se ajo fillon nga humbja, thotë Kierkegaardi. Kujtesa është e mbrojtur dhe e sigurt - nuk ka asgjë për të humbur. Por, do të shtoja, edhe kujtesa është subversive - për ata që i shmangen, sepse kujtesa, sado e lëngshme qoftë ajo, flet për atë që ekzistonte, pra, për të vërtetën.
Kur miku im më pyeti, si ndihem në Shqipëri, i thashë, më dhemb.
Nuk e kuptoj, tha ai.
Rezonancë, thashë. Rezonanca.
E kam katapultuar veten me dëshirë në botën e regjisorit Yorgos Lanthimos, në filmin e tij „Kynodontas" (Dogtooth - Očnjak), që më jep të dridhura dhe më jep dëshirën të dal prej lëkurës sime sa herë që mendoj për të.
Arian Leka. Poet dhe prozator, muzikant, kritik, përkthyes dhe botues, i lindur në vitin 1966. Ai ka një Silvana të bukur dhe binjakë njëzet vjeç, më flet për Niçen, e do Heidegerin, e do Durrësin e tij të lindjes, ka pikëllim për babain e tij, vdekur së fundmi, një detar në anijet transoqeanike. Më sili një kartolinë të portit të Rijekës, më tha para mbërritjes sime në Shqipëri:
Stari pomorci
Oblikuju barke u poljima
Jer postoji jedno more za život
I jedno nebo za smrt. (Lundërtarët e vjetër)
(përkthim nga Daša Drndić)
Arian Leka – u Tirani moj anđeo čuvar: Arian Leka – engjëlli im mbrojtës në Tiranë.
Me poezitë dhe prozën e tij, Arian Leka shtrydh veten si amerikanët shtrydhin portokallet. Ai kryen vetëvrasje në heshtje dhe kështu, në mënyrë paradoksale, rikthehet në jetë. Dhe si mund ta shtrydh unë Arian Lekën në pesë ose gjashtë paragrafë?! Beteja e tij me gjuhën, me gjuhët e shumta, nga të cilat burojnë herë shkronja të përgjakshme, herë melodi të qeta (flauti, sepse Ariani i bie flautit), që dalin nga padukshmëria.
I mbytur në det – Mbytur nuk det
U moru potopljeni – Mbytur në det
…i sjećaš se: poći ti je odavde…
tamo pod trepavicama
gdje oproštajni san
oblacima pokriven –
razmiče krpe Božje košulje.
(përkthim nga Daša Drndić)
Për Arianin, deti, duke përfshirë edhe detin në Durrësin e tij, natyrisht nuk është vetëm një fenomen gjeografik, në tekstet e tij ai nuk funksionon ekskluzivisht si metaforë, as si simbol lirie dhe hapjeje, apo si barrierë. Pafundësia e fuqishme dhe e tmerrshme, që izolon edhe njeriun edhe mendimin; për Arianin deti është një histori për marrëdhënie me vetveten dhe historinë, ai tregon rrugën drejt katarsisit personal dhe kolektiv, është një rrëfim, një mallkim dhe një lutje.
Leđa mora – Shpina e detit
Moji su ljudi okrenuli leđa moru
i ja imam istu slabost
potapam brodove
bušim ih na obali i odlazim daleko
tamo gdje mi oblaci prizivaju ribe
tamo gdje svako stablo krije stabla u utrobi
svaki grob je brod razvijenih jedara
jer moji su ljudi okrenuli leđa moru
i povraćaju samo zbog posvećenog
kruha ove zemlje
i pića.
(përkthim nga Daša Drndić)
Po shkoj ne Durres i them Arianit.
Le të shkojmë në det, thërret Ljiljana.
Dhe Ariani përgjigjet:
Durrësi ka pasur gjithmonë bashkëpunimin më të mirë me kontinentin. Shumë kohë më parë, sa isha ende fëmijë, shikoja anijet e vogla, brenda të cilave marinarët kultivonin mëllagat. U duhej të ndanin ujin e pijshëm në pjesë - tre pjesë për veten e tyre, nga një për çdo vakt ditor dhe pjesën e katërt për mëllagat.
Nuk jam i sigurt nëse detarët e vjetër, ata që mbanin beretat e zeza paksa shtrembër në kokë, gjithmonë me llullë në gojë, që nuk do i qëllonin kurrë albatroset me mbetjet e duhanit të djegur, por e shkundnin hirin mbi çizmet e tyre, janë ende gjallë sot. Pas mbylljes së kafenesë Detari, një vend ku, varur pas derës së e jashtme, shikoja kapedanët në pension, që shoqëroheshin me më të rinjtë e shkollës detare, ndërsa bosmanët (term detar bisedor edhe për një bos), hamenjtë dhe punëtorë krahu të portit, ulur anash tyre, si për të thënë se hierarkia e vendosur në det nuk mund të anulohet me të shkelur në tokë të fortë.
Pas mbylljes së kafenesë Detari, nuk më mbetej gjë tjetër veçse të hetoja shenjat dhe të fshehtat e detit në varrezat e vjetra të qytetit. As atje nuk kam hasur në ndonjë shenjë të dukshme të simbiozës së njeriut me detin. Nuk kam hasur shkronjë të gdhendur në gurët e varreve, asnjë spirancë bronzi, si zbukurim pranë fotografisë së dikujt. As bashin e një anijeje si formë varri. Asnjë foto e një njeriu me uniformë marinari, asnjë fjalë të llojit 'lindi', -'mbytur' në vend të ‚lindi' - 'vdiq'.
Nuk pashë asnjë sirenë të gdhendur, as mbetje litarësh të ngatërruar, nuk gjeta asgjë detare në varrezat e qytetit të Durrësit, në qytetin tim të lindjes, në provincën time, të rrethuar nga deti pothuajse nga të gjitha anët. Ky nuk është qortim. Ai që vdes e lë profesionin. Ndoshta është një rregull i pashkruar i profesionit të detarit, të rikthejë në det atë që është detare dhe të mbajë tokë atë që është tokësore.
Jo vetëm tek varrezat, por edhe në qytet nuk gjeta shenja të forta që të tregonte mjedisin bregdetar të Durrësit, ndonjë lidhje mes detit dhe njerëzve që jetojnë këtu, as edhe një gjurmë dashurie për ujin e kripur. Nuk kam dëgjuar kurrë që dikush të premtojë të ndërtojë një muze të detit, të cilin mendoj se e ka çdo qytet bregdetar. Por as ky nuk është qortim, por një vërejtje për kujtesën.
Nëse dëshiron të blesh një suvenir, merr të paktën një figurinë prej balte nga kodrat përreth dhe do të kthehesh me zemër të rënduar. Në Durrës mund të blesh shqiponja, por jo pulëbardha prej druri. Gjergj Kastriotin (Skënderbeun) mund ta blini mbi kalë, mund të blini edhe shpata e thika të zbukuruara me filigran. Mund të admironi bunkerë alabastre, qeleshe, çanta dhe mbulesa tryezash, edhe Nënë Tereza mund të blihet, por nuk do të gjeni dhurata apo suvenire me simbole, shenja apo gjurmë të trashëguara prej detit. Do të mjaftonte që ajo që ekziston sot si fjalë të bëhej pjesë e jetës reale, duke filluar nga recetat e vjetra durrësake të ushqimeve të detit, të cilat nuk do t'i shihni në menutë e restoranteve, as në dërrasat e zeza para tavernave, deri tek riprodhimet apo kopjet e gjithçkaje, që konsiderohet historik për qytetin tim.
Megjithatë, ata që jetojnë çdo ditë në Durrës nuk mund të lëndohen prej atyre që janë atje si spektatorë kalimtarë dhe qëndrojnë në qytet vetëm pjesërisht; ata që jetojnë këtu, me trup dhe mendje nuk do të dëgjojnë këshillat e atyre që janë këtu vetëm me zemër.
Çdo gjë që mendohet se zgjat përgjithmonë mund të pësojë fatin e të vdekshmëve. Ky nuk është epitaf. Vetëm juve, që nuk keni qenë kurrë në Durrës, dua t'ju them: shkoni, por mos bëni shumë pyetje. Mos pyesni se ku është rezidenca e Princ Vidit, nuk do ta gjeni, edhe pse ajo ishte ndër të paktat ndërtesa të stilit të rilindjes europiane në Shqipëri. Duke mos pyetur, do ta shpëtoni veten nga telashet. Nuk ka më alga deti, vila në plazhe me rërë, ura druri ku gratë uleshin duke shijuar banjat e detit, nuk ka më kripore lagune, lejlekë, kryevepra artizanale të të bëra me dorë, nuk ka spital psikiatrik në kodër, asnjë fabrikë akulloresh - nga ato të ditëve të mia. Qyteti nuk e ka më atë aromën e provuar dhe të tretur diku, si fakti i harruar që Durrësi ishte kryeqyteti i këtij vendi të paktën dy herë.
Çfarë do të thoshte Georgi Gospodinov, i cili në Bullgari jeton një 'vdekje' shumë më të larë se zhdukja e ngadaltë që kalojnë banorët e Shqipërisë: Bota ishte e thjeshtë dhe e rregullt, thjesht e rregulluar. Të mërkurën - peshk, të premten - televizioni rus. (Për shqiptarët, fillimisht rusë, pastaj kinezë, pastaj herë pas here, shkurtimisht, jugosllavë dhe italianë, dhe më pas ekskluzivisht vendas.) Nuk është e lehtë të jetosh tridhjetë vjet pas vdekjes së vet.
Si të arrijmë në breg?-pyes Arianin.
Kërkoni shëtitoren 'Vollga'.
Durrësi nuk ka lumë, aq më pak një lum rus. Durrësi është bërë nga kripësia dhe barishtet mesdhetare, guri dhe ëndrrat. Por për këtë do të flasim një herë tjetër.
Në gusht do të bëhen njëzet e pesë vjet që kur disa anije me rreth 15 mijë emigrantë nisen nga portet e Durrësit dhe Vlorës drejt Barit italian. Qeveria italiane reagon duke i "vendosur" këta persona në një stadium sportiv, pa u siguruar ujë të mjaftueshëm, ushqim, kushte higjienike, për të mos thënë. Sikur të ishin kafshë (të rrezikshme) në një kopsht zoologjik, nga helikopterët që qarkullojnë sipër tyre u hidhen gjërat më elementare.
Europa "harron" se në juglindjen e saj frymon një vend me tre milionë shpirtra. Atje, Europa ka parë boshllëk (zbrazëti) për dekada, një njollë të bardhë të padëmshme, ekzistencën e së cilës ajo e shkund nga supet. Pastaj ai eksod, si çdo eksod (ngadalë), i hap sytë dhe Europa trazohet. Së shpejti 20,000 njerëz të tjerë largohen nga Shqipëria dhe gjatë viteve të ardhshme të paktën 350,000 njerëz ikin duke përshëndetur me dorë në vendin e tyre: Lamtumirë, Shqipëri (zbogom).
...ky grurë që prekim dikur ka qene dhe e ç'është tani dhé, dikur ka qenë shi, kam vela, kam ujë, kam erën për mbroth, prandaj duhet të jem sto anije, më duhet trup, një formë... një trajtë për të më përqafuar, se jeta është dhe ka qenë vetëm një, por mëshirë nuk ka pasurnë art. - Arian Leka, Andantino semplice.
(përkthim nga Daša Drndić)
*Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit 'Europa Krijuese' të Bashkimit Europian.
Tekst je nastao u sklopu projekta Prošireni estetički odgoj (Aesthetic Education Expanded) koji je financiran u sklopu programa 'Kreativna Europa' Europske unije.
