Arian Leka: Bakër Spaçi për antena dhe pushkët erotike
Revista e përtremuajshme gjermane "Gerbergasse 18", që botohet në Jena dhe që i kushtohet historisë dhe politikës bashkëkohore, por që ka posaçërisht në vëmendje edhe trashëgiminë historike europiane të shekullit XX, në No. 86 të saj (1/2018) boton artikullin e Arian Lekës me titull "Bakër Spaçi për antena dhe pushkët erotike". Artikulli u përkthye në gjermanisht nga Zuzana Finger. Veç tekstit, artikulli përmban fotodokumente nga arti shqiptar i realizmit socialist dhe slogane murale të Shqipërisë nën diktaturë, të cilat ishin në fokusin e punës së artistit austriak Christian Thanhauser dhe të Neviana Dostit.
Në këtë numër përurues "Gerbergasse 18", që është një platformë botuese që merret në mënyrë të veçantë me rivlerësimin e proceseve historike në RDGJ dhe të diktaturave në Europën Juglindore, u kushton vëmendje të posaçme tematikave që lidhen me vitin 1968.
Në të gjejnë vend tekste mbi Europën dhe botën në një vit mjaft të veçantë për historinë si dhe disa nga momentet kyçe dhe më kulmore të asaj trashëgimie politike, historike dhe kulturore, prej së cilës tanimë jemi distancuar në 50 vjet. Kjo largësi ka dhënë mundësi për studime, artikuj dhe analiza specifike, siç vijnë edhe në artikullin e Arian Lekës "Bakër Spaçi për antena dhe pushkët erotike".
Fokusi qendror i këtij numri të revistës mbetet "Pranvera e Pragës" dhe zhvillimet në Çekosllovaki, por tematikat zgjerohen drejt protestave të rinisë në mbarë botën, vrasjet politike në SHBA, përfaqësimin e Gjermanisë me dy ekipe sportive të ndara në Olimpiadë apo luftën në Vietnam.
Artikulli i Arian Lekës analizon dhe përpunon të kaluarën komuniste në Shqipëri, duke lidhur vitin e lindjes së autorit (1966) me lëvizjen ateiste dhe antiklerikale shqiptare (1967), me daljen e Shqipërisë nga "Traktati i Varshavës" (1968), me liberalizimin jetëshkurtër të jetës në Shqipërinë diktatoriale, me kujtesën rreth "Pranverës së Pragës", kur ambasada e Shqipërisë në Çekosllovaki, siç kujtojnë diplomatët, përdesh u pushtua nga trupat sovjetike, gjë që në gjuhë simbolike donte të thoshte pushtim në distancë edhe i Shqipërisë. Pjesë e trajtimit në artikullin e Lekës bëhen gjithashtu edhe burgosjet politike, sidomos të artistëve, shkrimtarëve dhe përkthyesve, të cilat vendosen në kontekstin e eksodeve masive të viteve 1990-1991 dhe rrezikimi i demokracisë nga autoritarizmi dhe dhuna në kushtet e një jete që funksionon jashtë kornizës së ligjit dhe rregullave dhe të një shteti me institucione të personalizuara.
Nuk është hera e parë që krijimtaria e Arian Lekës botohet gjermanisht. Pas publikimit në Austri të vëllimit me tregime "Ein Buch, Ein Meer", botimet e këtij autori pasurohen me teksteve të tjera botuar në Gjermani. Mes tyre veçohen artikuj dhe shkrime të tjerë me natyrë studimore dhe letrare, të tillë si DURRËS, GEOEMOTIONEN (Von der Multikultur der Autarkie zur Monokultur der offenen Stadt), GEBOREN IN DER PROVINZ (Ein Geschenk mit Namen Durrës – Eine Stadt mit dem Rücken zum Meer), MEER DES ARGËOHNS (Albanien und der Rest der Ëelt – Schönheit, Hoffnung und Grauen), QUADRAT IM SCHLACHTFELD (Illyrer, Myrmidonen, Aromunen und Zigeuner – Balkanische Erinnerungen), përkthyer nga Loreta Schilock për revistën e njohur të Berlinit "Lettre International". Vetëm disa muaj më parë tregimi "Die Zelle aus Papier" (Qeli prej letre) i Arian Lekës u bë pjesë e antologjisë me titull "Glückliche Ëirkungen", botuar nga Ullstein Buchverlage-Berlin dhe sjellë në gjermanisht nga Zuzana Finger.
Më herët, krijimtaria e Arian Lekës është botuar edhe në anglisht. Në vitin 2011 tregimi i tij me titull "Vëllezër në brisk" (Brothers of the Blade) përkthyer nga Sara Lynn Smith, është bërë pjesë e antologjisë "Tregimi më i mirë europian" (Best European Fiction, Dalkey Archive Press), përzgjedhur dhe edituar nga shkrimtari Aleksandar Hemon me parathënie nga romancieri irlandez Colum Mçann.
Tregimi "Brothers of the Blade" i Arian Lekës ka pasur recensione e shënime kritike vlerësuese. Mes të cilave dallon teksti i shkrimtarit Peter Byrne, nën titullin "Nonstandard Tales From The Real Europe". Ndër të tjera, autori shprehet: "Arian Leka na trondit me rrëfimin e tij, tek na përball me peshën e përgjegjësisë që mund të rëndojë mbi familjen shqiptare. Veçse një barrë e atillë rëndon po aq edhe në një mori vendesh të tjera europiane. Është interesant portretizimi i ndjerë i anoreksisë nga Hilary Mantel, që vëzhgon një familje britanike në kahun "perëndimor" të Europës, ndërkohë që familja te tregimi i Arian Lekës është e njësuar dhe nënkupton "edukim prindëror", ndërsa në Shqipëri ajo merr kuptimin e "detyrimit fisnor".
Shkrimtari dhe studiuesi letrar Brandon Wicks, në "Art & Literature", duke shkruar rreth antologjisë "Best European Fiction" nënvijëzon, duke e përfunduar mendimin e tij me një vështrim mbi krijimin e Arian Lekës: "Vëllimi përfundon me një tekst të shkurtër, ngarkuar me tension të pabesueshëm, me tregimin elegant "Vëllezër në brisk" i autorit Arian Leka, ku si në një ritual, personazhi është i detyruar rruajë fytin pa qime të të vëllait në ditën që atë do ta bëjnë dhëndër – një çast i vogël domethënës, i ngarkuar me ankth dhe me dëshira sublime".
Kritiku dhe shkrimtari Kevin Frazier, në tekstin botuar në "A Map of Faces", duke parashtruar për lexuesin sinopsin e tregimit thekson gjithashtu: "…Në paraqitjen shqiptare, 'Vëllezër në brisk' nga Arian Leka, vëllai i madh duhet të rruajë vëllain më të ri në një akt të ndërlikuar përkushtimi dhe keqardhjeje, përshkruar me nëntinguj të dhunshëm dhe që na kujtojnë skenën e të njëjtit rit nga "Benito Cereno" e Herman Melville-it. Vëllai i vogël, një njeri guximtar dhe tërësisht njerëzor, për vite me radhë ka qenë shtylla e familjes, por që tash, kur martohet, i duhet të ndahet prej saj. "Pas gjithë kësaj" – vëllai i madh ngarkohet me dilemën – "…nëse vëllai ynë i vogël nuk do të jetë më baba për ne, cili do të jetë ati ynë i vërtetë? Po unë kush do të jem? Çdo të jemi ne të gjithë, babai, motra, nëna dhe unë vetë, kur ai të mos jetë më ky që është? Kur të mos na përkasë më ne, por njerëzve të tjerë, atyre që sot po bëhen gati të mësyjnë në jetën e tij, duke na flakur ne të gjithëve, familjarëve të tij jashtë nga parajsa jonë". Teksa mediton me brisk në dorë mbi fytyrën e vëllait të vogël, akti na kthen mbrapsht, në të kaluarën e familjes: "…Kudo plagë, vraja, blana, lytha të vegjël, gropëza, të çara e vijëzime sa do të mjaftonte vetëm një kalim i pakujdesshëm brisku, që fytyra të lahej në gjak. Dhe sakaq, fëmijëria, koha e pakthyeshme kur ata ishin të pandarë, i kaloi brenda një çasti. Mes gishtërinjve dhe në hapësirën mes dy plagëve iu faneps një tjetër kohë: koha kur ata llangosnin njëri-tjetrin me bojë këpucësh e me kolinoz në gushë, nën hundë e në faqe për t'u bërë sa më shpejt burra me mustaqe të sajuara…". Historia mbyllet me një shënim që do të shërbente si një epigraf për të gjithë përmbledhjen: "Ne ndryshojmë veten për shkak të të tjerëve, ne paguajmë çmim të lartë vetëm për të qenë së bashku…".
Këto u paraprinë botimeve të pritshme të Arian Lekës në polonisht, ku së shpejti do të botohet një artikull kritik mbi letërsinë shqiptare në kuadrin e "letërsive të vogla" si dhe përmbledhjes me tregime "Shpina e Burrit", që do të botohet brenda vitit 2018 në Beograd.
*Artikulli botohet në revistën gjermane për historinë e politikën bashkëkohore
