Dr. Arian Leka Si e zhdukin ballkanasit fqinjin nga harta?!
Pa një arsye nuk mund të nisë. Por ndonjëherë nuk mjaftojnë as dy. Shkak i parë për shkrimin e këtij teksti u bë harta alegorike e njëqind vjetëve më parë, që mban titullin shënimin Europa lindore, 1917.
Gjëja që bie në sy është një rul që drejtohet nga ariu i bardhë rus dhe kontinenti si një zoopark i madh në panik. Mbi atë hartë shfaqet edhe portreti i një njeriu, shqiptari në përfytyrimin e kartografit, i cili duket sikur po del nga territori mbi të cilin shkruhet ALBANIA.
Hollësia e dytë lidhur me shkrimin i përket kujtimit të një mikeje, e cila disa vjet më parë, më tha diçka që e kam mbajtur mend:
Nuk ndihem serbe, tha. Ndihem jugosllave. Kupton? Edhe pse Jugosllavia nuk ekziston më në asnjë hartë, unë jugosllave jam, – vazhdoi ajo dhe, duke më vështruar në sy, shtoi: – E di ti se cila është fjala më e bukur në jugosllavisht? Jo? Dëgjoje. si tingëllon! Dui-ššoo!
Është fjala më e bukur e gjuhës jugosllave, edhe pse jugosllavishtja nuk mësohet më në asnjë shkollë. Duu–šš–oo! Të gjithë kombet që dolën pas shpërbërjes së Federatës e përdorin ende fjalën dušo! Kjo na mban të bashkuar, edhe pse nuk jemi më bashkë. E kupton rëndësinë e kësaj fjale, prijatelju moj? Jo? Have a nice flight, Dušo!, i dha fund monologut dhe, teksa largohej, përshëndeti me dorë, duke shtuar: – Mos e keni edhe ju në shqip, fjalën Dušo? Jo?! Sa keq! A jetohet pa dušo, my Albanian friend?!
Ato ishin fjalët e fundit që dëgjova prej poetes serbe, me të cilën kisha qenë në të njëjtin festival poetik. Më ishte dhënë rasti fatkeq të bëhesha pjesë e atyre gjykojnë. Francis Scott Fitzgerald-i nuk kishte patur të drejtë. Jo vetëm fytyrat e grave amerikane mbi të tridhjetat u ngjajnë hartave të pakënaqura. Tiparet në fytyrën e mikes sime ishin rrudhur dhe ruanin dhimbjen e hartës së vogël, që nuk përputhet me territorin.
Me të hyrë në dhomën e hotelit fillova të kërkoj në Google se ç'kuptim mund të kishte fjala dušo që, sipas saj, i mbante ende bashkë kombet e ndarë të ish–Jugosllavisë. Për ne shqiptarët, Jugosllavia ishte zhdukur prej hartës së miqësisë që prej vitit 1948. Bashkë me të po zhdukeshin edhe ata që e mbanin mend kohën e simbolikave me yllin e kuq pesëcepësh dhe të sloganeve të përbashkëta Smrt fašizmu – Sloboda narodu / Vdekje fashizmit – Liri popullit.
Po veniteshin edhe kujtimet e korrikut të vitit 1946, kur Enver Hoxha, teksa kthehej nga vizita e tij në Beograd, udhëzonte Koci Xoxen të merreshin masa për organizimin e një manifestimi madhështor në sheshin kryesor të Tiranës në të cilin, populli i ngazëllyer nga ky takim historik, të tundte flamuj të Jugosllavisë dhe të Shqipërisë, të ngrinte lart parullat kushtuar "marrëveshjes mes popullit shqiptar dhe popujve të Jugosllavisë" dhe "vëllazërimit të ushtrisë kombëtare shqiptare dhe ushtrisë heroike jugosllave", ndërkohë që mikrofonët e megafonët të shpërndanin kudo thirrjet "Enver -Tito".
Që prej asaj kohe ishim ndarë prej Titos dhe çdo gjë jugosllave dhe prej Jugosllavisë kishte hyrë në mënyrë klandesitine në Shqipëri. Thelbi i armisësisë së re, në kohërat moderne, shpjegohet nga karikatura me titull "Pija e preferuar e Titos", të cilën gazetari gjerman Harry Hamm fotografoi në Shkodrën e vitit 1961. Edhe sot slogani lexohet qartë. Klika revizioniste e Titos ushqehet me dollarët e imperializmit amerikan.
Kisha shkruar vetëm Duš.. në tastjerë, kur Google sugjeroi: Do you mean Dušan? Stefan Dušan the Mighty? Nuk po kërkoja Stefan Dušan-Ngadhënjyesin, nën sundimin e të cilit Serbia njohu kulmin e zgjerimit territorial, politik e kulturor i cili, "shtini nënë sunimin e tij mpronjat bizantine në Shqipëri", siç shkruhej në shtypin shqiptar1. Burimet përmendnin se ndërroi jetë në Devollin shqiptar, si pasardhës i Stefan Deèanski-t, emri i të cilit shfaqet sa herë që përmendet Manastiri i Deçanit në Kosovë. Po kërkoja kuptimin e një fjale të vetme: Dušo. Shkrova sërish Duš…, kur Google sugjeroi versionin e dytë: Do you mean Dušman? Në monitor levova: Düºmen – huazim prej turqishtes otomane. Dushmán!
Përveç shpjegimit në fjalorin etimologjik2 fjalën dushmán e kisha ndeshur edhe si emër krahine a fisi. Po atë fjalë aspak të panjohur për mua, e kisha ndeshur edhe te Theodor Ippen i cili, siç saktësova në kthim, kishte botuar artikullin "Shqipërija e ndarë në zotëní regjionale",3 ku mes të tjerëve, përmendej edhe "Luk Dushmani, zotëni i Pultit, mbi bregun e veriut të Drinit"4.
Kisha lexuar gjithashtu edhe shkrimin "Në shka fajíset Skânderbegu?", ku P. Marin Sirdani përmendte Lekë Dushmanin, princin e Zadrimës i cili, "bashkë me princa tjerë toskë e gegë", iu bashkua Lidhjes së Princave Shqiptarë, ku "Skënderbeu u zgjodh një zani kryetar i saj e kryegjeneral i ushtrisë së federatës".5 Vijimi i artikullit me njohu edhe me një dushman tjetër, me emrin Gjergj, që ndryshe nga i pari, "mbajti anën e Venedikut".
Por nuk mbaronte me aq. Dushmanët kishin zënë vend mirë në kulturën shqiptare, duke filluar që nga Eposi i Kreshnikëve, ku në këngën e Ali Bajraktarit – "Konstandini i vogëlith i këngeve akrite [që] ndërrohet në Shqiperinë pasturke e bëhet në Toskeri Ymer Ago, në Gegëri Aga Imeri dhe Ali Bajraktari"6 – se "n'Bjeshkë të Nalta dushmani â dalë/n'medis t'udhës kamkryq–o ish nalë" e deri në Kangën e Dytë te Lahuta e Malsisë, ku djelmt shqiptarë lëvdoheshin se kishin qenë "ma t'parët n'fushë t'mejdanit" dhe "ma të rreptë n'ballë t'dushmanit".
Veçse "dushmanët tanë" paskëshin qenë jo vetëm të jataganit, por edhe njerëz si ipeshkvi i Pultit, Pal Dushmani që, pavarësisht se për Papatin quhej Paolo Dusso/Dusmanus e për serbët Pavle Dušman, kishte qenë edhe autor kronikash e biografish dhe besohej se ndikoi në pajtimin mes Skënderbeut dhe Lekë Dukagjinit.7.
Por fjala dušman nuk gjendej e izoluar vetëm në një gjuhë e në një kulturë. Ajo i kishte bërë ballë aksioneve që mëtuan spastrimin nga çdo gjurmë dhe prani e të huajve në gjuhët e Ballkanit. Fjala dušman ishte treguar aq këmbëngulëse sa, jo vetëm që nuk u zhduk, por ruajti të njëjtin kuptim si për shqiptarët ashtu edhe për serbët, malazezët, maqedonasit, kroatët e boshnjakët. Edhe pse kishte kaluar më shumë se sa një shekull që prej pavarësimit nga Turqia, fjala dushman vazhdonte t'i mbante ballkanasit sërish bashkë, siç peri mban tespihet. Përmes kësaj fjale, ballkanasit kandidatë për në Bashkimin europian, duhet të kujtonin se ana tjetër e sloganit modern "të bashkuar në diversitet", donte të thoshte, veç të tjerash edhe "të bashkuar në armiqësi". Mikja serbe kishte pyetur mos kishim ndonjë Dušo të fshehur edhe në shqip? Kërkova në YouTube, derisa dëgjova zërin e një shkodrani, që këndonte: Shyqyr Dush–o' që t'kam kojshie / Kur t'mërzitem, o vij e rrije. Dy skaje litari mbi humnerën e fqinjësisë: Dušo – Shpirt; Dušman – Armik.
Shpikësit e hedonizmit mbështjellë me placentën e armiqësisë
Kur udhëton nëpër Ballkan duhet t'i përshtatesh klimës dhe të jesh i përgatitur për çdo ndodhi. Një flakërimë a krismë në qiell mund të jetë paralajmërim i një shtrëngate, po aq sa ç'mund të jetë edhe shenjë e fillimit të një lufte botërore. Vetëtimat përforconin mendimin se atentati është një gjendje e përhershme e një vrasjeje, pavarësisht nëse krimi ndodh në tokë, në kokë apo në qiell dhe se orët e fundit të pritjes para kthimit të shtëpi përmbajnë ankthe e mendime që nuk ndjellin mirë. Shkreptima e parë: Po sikur, për shkak të reshjeve të dendura të anulohen fluturimet drejt Tiranës?
Për të larguar dyshimet mora telekomandën dhe fillova të kërkoj ndonjë stacion televiziv, që transmetonte rubrikën e parashikimit të motit. Nuk kisha nevojë të njihja gjuhën. Shigjetat mbi frontet atmosferike mjaftonin, thua se nuk bëhej fjalë për klimën, por për fronte luftimesh që ndodhnin mbi hartën e vendeve fqinjë.
No 1 në telekomandë: BHT 1–Sarajevo. No. 2: Vojvodina–ÂÅÑÒÈ Novi Sad. Më pas Ljubjana. Shkupi. Podgorica. Emisione porno me shenjën +18. Rubrika me produkte bio, të kushtueshme për banorët e rajonit të varfër europian. Debat politik. Enë kuzhine dhe bizhuteri në shitje online. Rubrika gatimi pa hurdha e qepë, që i lejojnë njerëzit të puthen, pa drojën e duhmës kutërbuese dhe të gromësimës ekzotike të ngopjes ballkanase. Kishte gjithçka, po jo atë që doja.
Kur nuk pritej, në ekran u shfaq një valle e kënduar, motivin e së cilës e kisha dëgjuar teksa udhëtoja nga Shkodra drejt Malit të Zi. "Ajde Jano, 'ajde dušo, kolo da igramo. Ishte një 7/8 i qetë i cili, që kur ballkanasit filluan luftën nën ritme marciale, mbeti pa përkatësi etnike. Një Jano i panjohur i këngës ftohej të merrte pjesë në gëzim, të dalldisej, të kërcente bashkë me të dashurën, ta shisnin kalin dhe shtëpinë, vetëm për të mos e lënë në mes vallen. Por a çmendej kush për dashurinë? As serbët me emonodinë e tyre dhe as shqiptarët me polifoninë e Jugut që premtuan "Do marr sharrën / Do sharroj selvinë / Ty të t'bej sehirë/ Kur mbledh trëndafilë, moj / O, për dashurinë", nuk çmendeshim më. Koha kur njerëzit rrëmbenin jo armën, por sharrën, për të sharruar selvinë, e cila e pengonte të dashuruarin të shihte fqinjën e bukur të shtëpisë përtej, ishte kohë poetike brenda formës së kohës. Ndaj dhe dashnorët serbë nuk e shesin kalin, nuk shesin as shtëpinë. Ndaj dhe dashnori shqiptar nuk e mori kurrë sharrën. Nga shpikës të hedonizmit dhe të komedisë, ballkanasit ishin bërë placentë ushqyese për armiqësinë dhe pakush e kujtonte se kur kishte filluar ajo armiqësi mes fqinjëve në Ballkan?
Gazetat, ekranet dhe politikanët përmendin qindravjeçarë luftërash dhe shekuj urrejtjeje, ardhur prej kohërave kur "n'mëni t'sho'shoqit kemi le / kemë ndërmjet nji qiellë e'i dhe!". Prej këtej krijohej përshtypja sikur dikush mezi që pret t'i japë kuptime shoviniste Marko Kraljeviæ–it, (heroi kulturor që, për llogari të Sulltanit, me ndihmën e Zanës së vet dhe me thikën e fshehur në brez, vrau kreshnikun shqiptar me tri zemra a me tre gjarpërinj në gjoks), siç e gjejmë në eposin e Vuk Stefanoviæ Karadžiæ–it, në të cilin ndodhet edhe vargu pendesëtar: "Zot i mëshirshëm! Paskam vrarë një më të mirë se vetja". Dhe sa herë që dëgjon fjalimet apo një lajm mbi martesat ndëretnike në Ballkan, të duket se dikush do të të kujtojë gruan e Mark Kraleviæ–it, e cila i ankohet të shoqit se nuk i paskë sjellë "ndoj shqyptar të ri gjallë me ma kishe pru / e dadicë na fëmive do t'ja bajshim", siç del te Kanga e Gjergj Elez Alis në botimin e "Ora e Shkodrës" në vitin 1939.
Një shtet klimatikisht i varur dhe i papërfaqësuar në hartë
Këto vargje po sillja ndërmend, duke pritur që emisioni i motit të shfaqej në ndonjë ekran. Ishte agim kur stacioni që po transmetonte Ajde Jano, filloi lajmet dhe fill pas lajmeve, u shfaq sigla e rubrikës së shumëpritur: RTRS TV-Televizija Republike Srpske. Një burrë mbi të pesëdhjetat, që e mbushi ekranin me trup, filloi të shpjegonte tabelat sinoptike të motit mbi Ballkan. Kishte pamjen e pakënaqur të atyre që jeta i detyron të ndërrojnë profesionin në moshë të shkuar. Me gjithë lodhjen e lexueshme në fytyrë, ai shfaqej fuqiplotë, sa dukej sikur kishte nën kontroll jo vetëm territorin, por edhe zonat operative të presioneve atmosferike.
Diçka e pabesueshme m'u duk se ndodhi atë çast para syve të mi. Rrymat ajrore që kishin mbuluar hapësirën e Ballkanit i zhdukën kufijtë mes shteteve dhe retë e reshjet e shiut u duk sikur po rithemelonin Federatën Meteorologjike e ish–Jugosllavisë. Shtetet e ndara me luftë nga harta federative, duke lënë viktima e varre nga pas, sikur i bindeshin thuprës së njeriut që ndiqte veprimet e masave ajrore njëlloj siç një strateg ndjek lëvizjet e ushtrisë mbi hartat topografike. Prej aty, parashikuesi i motit dukej sikur urdhëronte mësymjen e armatës së reve, shpërthimin e stuhisë apo kundërsulmin e repartit të shirave të rrëmbyer mbi rajonin më të trazuar të Europës.
Çudia filloi më pas. Si mbaroi punë me vranësirat dhe reshjet, parashikuesi i motit filloi leximin e temperaturave. Beogradi 7 gradë celsius. Podgorica 10. Shkupi 8. Athina 13. Sofia 12. Bukureshti 11. Ankaraja 20 gradë. Budapesti 9. Pas kësaj leximi, ai përshëndeti me kokë dhe e mbylli duke thënë Hvala… i laku noæ! Kaq.
Prishtina ishte zhdukur sa hap e mbyll sytë nga harta e motit të televizionit serb. Për shkak të mosnjohjes formale të pavarësisë së Kosovës nga Serbia, e merrja me mend pse Prishtina zhdukej nga harta e reshjeve të rajonit tonë. Përderisa emisioni transmetohej në një ekran me financim shtetëror, Kosova ishte dhe duhet të mbetej Serbi jo vetëm në edicionet politike, por edhe për parashikimin e motit. Kosova nuk mund të ishte as klimatikisht një shtet i pavarur. Klima dhe moti ishin monopol shtetëror dhe pjesë e klimës politike. Ajo duket të mbetej krahinë autonome në hartën e reshjeve të Serbisë. Për cilën arsye duhet të ndaheshin në qiell ata që kishin qenë dhe do të jenë përjetësisht bashkë në Tokën e Shenjtë, siç shpallej nga militantët në sheshet e mitingjeve elektorale dhe nga tifozët në shkallët e stadiumeve?! Kjo ishte hakmarrja meteorologjike.
Duke parë se si një shtet i pavarur u zhduk aq lehtësisht nga harta meteorologjike, fillova të kërkoj të njëjtën rubrikë edhe në stacionet e tjerë. Ljubjana. Zagrebi. Beogradi. Sarajeva. Shkupi. Ato qytete nuk ishin zhdukur. Kishin ende vend në hartën e reshjeve. Por, pikërisht kur thupra e parashikuesit të motit duhej të ndalej mbi Tiranë, ndodhi më e pabesueshmja. Thupra e tejkaloi Tiranën, u shmang dhe qëndroi mbi Athinë. Cili do të ishte fati i kryeqytetit shqiptar dhe i një milion banorëve të tij, mbetur të papërfaqësuar në hartë dhe jashtë ndodhive klimaterike? Do të futeshin ata nën mëngën e errët të xhaketës së parashikuesit të motit, si dikur hebrenjtë nëpër kampe, si emigrantët afrikanë sot në Europë, për t'u zhdukur fillimisht nga harta e motit dhe më pas edhe nga harta antropogjeografike e racave dhe popujve?
Tani po, tani mund të shijoje një hartë pa shqiptarë, të pastër dhe të spastruar mirë. Vërtet që sot askush nuk të përjashton dot nga harta politike, por për të të zhdukur nga harta e parashikimit të motit nuk duhet mund i madhe. Çdo folës i zymtë apo folëse e brishtë e ekraneve në Ballkan, mund të të zhdukë nga harta e zhvillimeve sinoptike.
Të mësuar me shpërngulje, vrasje dhe vare masive, shikuesit as që do e vënë re një ndryshim kaq imcak sa zhdukjet popujve nga hartat e reshjeve. Madje as që do e marrin seriozisht se bëhet fjalë për kanosje, agresion, shantazh apo kërcënim. Fundja çfarë ndodh? Qesharake ta besosh. Ballkanasit nuk janë më ata, që merrnin gjak në vetull, që këndonin se t'i hanë mëlçitë gjallë dhe që i ndryshonin kufijtë si të ishte lesa e derës së kopshtit. Dëbimet nga harta klimaterike nuk ishin shenjë e mirë për ballkanasit. Ishin zbutur. Aplikonin forma të tilla forma elegante kërcënimi dhe hakmarrjeje? Nuk trashëgonin asgjë nga tiparet e paraardhësve. Të jenë ballkanasit aq të squllur e spitullaqë sa të ankohen se dikush i kërcënon me zhdukje nga harta e parashikimit të motit për sot, për nesër dhe për ditët në vijim? Por në Ballkan gjithçka fillon nga e vogla, si një rrufe e vetmuar në qiell, si atentati në Sarajevë, në Mitrovicën e ndarë apo mbi urën mbi lumin Vardar. Por a e kishte besuar kush se vrasja e diplomatit gjerman prej një hebreu polak, me banim në Paris për më shumë, diku në nëntor të vitit 1938 apo një Kristallnacht do të vinte në lëvizje një Holokaust aq të heshtur dhe aq elegant!?
Kill that Eagle! – Töte den adler! – Dikush mungon në hartë
Derisa mbërriti ora e nisjes drejt aeroportit, e shtyva kohën duke këqyrur hartat fantazmagorike me shtete dhe qytete të zhdukur, mbi të cilat lexoheshin fjalët vrit shqiponjën. "Kill that Eagle!" "Töte den adler!". Ishin alegoritë ngjethëse të Paul Hadol, të Fred W. Rose dhe të karikaturistëve të tjerë, ku fuqitë europiane dhe fqinjët ballkanikë personifikohen si arinj, rrëqebuj, majmunë, cerberë dykokësh, qyqe, lakuriqë nate, korba, kukuvajka e oktapodë.
Ky kishte qenë dikur përfytyrimi për tjetrin dhe për fqinjët tanë. Por nisur nga fakti i zhdukjes së tjetrit nga meteo–harta për shkak të shovinizmit meteorologjik, pas kthimit në Tiranë kërkova të di se si trajtoheshin fqinjët në rubrikat shqiptare të parashikimit të motit në ekranet kombëtare. A kishte edhe në Shqipëri raste të hakmarrjes meteorologjike, ku "tjetri ynë" fshihej nga harta, sikur të kishim të bënim jo me motin, por me strategji të spastrimit etnik?
Për fat të keq, edhe në ekranet e shumtë kombëtarë të Shqipërisë, ndodhte e njëjta dukuri. Gjithmonë dikush mungon në hartë, qoftë kjo edhe hartë e parashikimit të motit. Herë mungon Athina, herë Beogradi dhe herë Shkupi mungon në hartën tonë. Shpagimi ndodh çdo orë, me ngulmin e një përbetimi. Zhdukje, mospërmendje e emrit, sidomos ndaj fqinjit të dyshimtë.
Teleshikuesit e vendeve të Ballkanit – këta nxënës që e mësojnë historinë e urrejtjes nga mitingjet elektorale dhe gjeografinë nacionaliste nga rubrika sportive si dhe nga parashikimi i motit në ekran – e kishin tanimë armën sekrete për asgjësimin e fqinjit. Procesi zgjat fare paks, si të gjitha anestezitë. Disa fraksione kohe kushtuar të shpërfilljes së përditshme të tjetrit-fqinjë mjaftonin për të na mëkuar me qumështin e zi të Paul Celan–it dhe të urrejtjes që marrim çdo mëngjes e çdo mbrëmje nga ekranet, në kujtim të flokut tënd të artë Margaretë, që u bë i përhimtë, si floku yt, Sulamith.
Sakaq në ekran ishin shfaqur zyrtarë të lartë të shteteve ballkanike që, me buzëqeshje të ngrira dhe zell të shtirur ndaj ofertës europiane, shtrëngonin duart duke përsëritur sloganet për normalizim marrëdhëniesh mes fqinjëve dhe tejkalimin të armiqësimit shekullor. Ndërmend format e fshehura, por ngulmuese të propagandave, elaborateve me bazë gjenocidiste që, njëlloj si populizmi, militantizmi, autoritarizmi dhe autokracia, janë ringjallur në rajonin ballkanik dhe shumëfishohen nga ekrani në ekran.
Kujtoj me këtë rast një fotografi të periudhës së izolimit komunist, në të cilën dy njerëz krejt të panjohur, por të ngjashëm me prindërit tanë, për t'u mbrojtur nga dielli përvëlues i plazheve të Adriatikut shqiptar, rrinë strukur jo nën një çadër, por nën hijen e një tabele të llamarintë. Mbi llamarinën e ngjashme me një billboard apo ekran prej teneqeje, me shkronja kapitale, pa pikë dhe presje, por me ngjyra kombëtare kuq e zi, ishte shkruar një slogan. Edhe sot mund të lexohet i njëjti mesazh: "QËLLIMI I TELEVIZIONIT BORGJEZO–REVIZIONIST ËSHTË TË DEGJENEROJË MASAT!". Ata dy njerëz të ngratë, por dhe gjithë të tjerët që u strehuan nën llamarinat e sloganeve, besuan se llamarina do i mbronte nga rrezatimi i televizioneve armiqësore të fqinjëve.
Lupus in fabula. Ekranet me hartat e qyteteve të zhdukur të fqinjëve rrinë varur në muret e shtëpive, të zyrave dhe të kafeneve tona, siç vëreheshin dikur hartat në klasat ku zhvillohej lënda e gjeografisë. Perandoria e ekranit kujdeset në mos krijojë vakum. Secilit hartën e vet. Secili mund ta mbajë hartën e tij në telefonin celular, por edhe mund ta shpërndajë me një të prekur të gishtit tregues shumëfunksional (i njëjti me gishtin e këmbëzës së atentateve.)
Perandoria e ekraneve dikur do e përsosë aq shumë artin e kartografisë, sa mendjet ripërtyëse nuk do e kuptojnë më "dallimin thelbësor mes realitetit dhe përfaqësimit". Kemi qenë të paralajmëruar nga Jorge Luis Borges për këtë. Atëherë në kujtesën tonë të ekzistojë vetëm një formë harte: harta pa fqinj, harta me shigjeta dhe ngjyra dhe e ngjashme me hartat e veprimeve luftarake.
Në këtë ngut dhe me këtë uri për njoftime dhe lajme, pakkush do e vërë re dhe më të paktë do jenë ata që do e ndjejë mungesën shqiptarëve, serbëve, malazezëve, maqedonasve, boshnjakëve, grekëve apo kroatëve të zhdukur përmes vrasjeve virtuale që ndodhën brenda një fraksioni prej pesë minutash në brendësi të hartës meteorologjike. Pas kësaj, gjithçka, me gjasë, mund të përputhet me ëndrrën që Walter Benjamin-i shënoi në Ditarin e datës 6 Mars të vitit 1938.
Kur e pa veten përballë një harte me peizazh tmerrësisht të zymtë dhe aq të zhveshur, ai nuk e kuptoni nëse kishte të bënte me një djerrinë të ashpër apo atë me një tokë të populluar nga shenjat dhe shkronjat kapitale të shkruara mbi hartë. E dinte që atë çast ose e kuptoi më vonë se gjendej brenda labirinthit të makthit të tij. Por tmerri iu shumëfishua kur, edhe pas zgjimit, harta që pa në ëndërr nuk ishte zhdukur. Kishte mbetur aty. Një hartë skëterre dhe shkretimi. Gjurmë e pashlyer në kujtesë. Shenja e mungesës së një pranie të padallueshme, siç do të shprehej Derrida, edhe për fqinjin e zhdukur, që do i mungojë përgjithmonë kujtesës sonë.
Shënime
1 Revista "Dituria" e Lumo Skëndos. Numri 12, tetor 1928 në, f. 378.
2 Shih Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes III(C-D), Tiranë, 1987, f.365.
3 Po aty, f. 382.
4 Po aty, artikulli i Theodor Ippen. Dy shekëll e gjysn1ë nga histori e Shqipërisë. ff. 374-384
5 Shih "Hylli i Dritës", Nr. 1, viti 1936. Për më shumë rreth Lekë Dushmanit shih "Hylli i Dritës", Nr. 2, Dhjetor 1932.
6 Shih Eqrem Çabej: Për gjenezën e literaturës shqipe, Hylli i Dritës", Nr. 3-7, Marc-Korrik, 1939, f.158.
7 Më shumë rreth Pal Dushmanit shih artikullin e studiuesit Shaban Sinani Statutet e Drishtit dhe e drejta urbane në periudhën arbërore, botuar në revistën "Perla", Nr. 4, f. 27-57, Tiranë, 2005.
