Đorđe Krajišnik: Histori e gjatë e së njëjtës "harmoni"

Đorđe Krajišnik:  Histori e gjatë e së njëjtës "harmoni"-

(Mbi librin "Dollap", të Arian Lekës, përkthyer nga Sabri Halili dhe Natalija Žaba, "Plima", 2015. 

(fragment nga revista Strane)

...Por krijimtaria e Arian Lekë nuk është e rëndësishme vetëm për faktin se ai paraqet shumë mirë marrëdhëniet komplekse në shoqërinë bashkëkohore shqiptare, e cila na mbyll edhe me shumë sesa e përfytyrojmë këtë qark. Përkundrazi, letërsia e Arian Lekës na tregon se ka një shkrimtar në Shqipëri që është zëri i të gjithëve, i gjithë atyre që përpiqen të gjejnë përgjigjet e pyetjeve më të rëndësishme të ekzistencës sonë në fatkeqësitë e botës bashkëkohore.

Janë të gjitha këto mikro-botë, që në epokën e llogaritjes së egër dhe të cunamit global qëndrojnë në kërkim të vendit të tyre nën diell, në të drejtën e tyre për të ekzistuar dhe pasuruar planetin. Për më tepër, mund të themi se Arian Leka është një autor që, në letërsinë e tij arrin e tij pikën kyçe të emigracionit kozmik universal, që është një strehë si për njerëzit në Sarajevë ashtu edhe për njeiun në ndonjë pikë tjetër gjeografike të botës. Megjithatë, ajo që mbetet thelbësore mbetet është fakti se Arian Leka përmes letërsisë së tij vihet gjurmon një qenie njerëzore autentike, e cila nuk është bërë robot i materializmit neo-liberal, por është lojë e paprekur e energjisë, e cila zgjat si një proces i papërfunduar gjatë kohës.

Në një dialog të prozës së tij, shkrimtari Arian Leka shkruan: "Kujtoj diçka që ka ndodhur 30 vjet më parë. Kujtoj vargun e grupit rock Queen "I want it all / I want it now / I dua të gjitha, dhe i dua tani". Kjo këngë shenjon kohën tonë. Marrja e diçkaje në mënyrë të menjëherë është mënyra më e mirë dhe më e shpejtë për ta vrarë atë gjë, sepse e shndërron atë në të parëndësishme.

Duke dëshira të vendosura mes "të gjitha" dhe "tani" i ashtuquajturi "njeri modern"  nuk ka më dëshirë, madje nuk ka më as dëshirë të ketë dëshira. Kjo ka ardhur sepse ne i vrasim ëndrrat tona, siç vrasim dëshirat e njeriut që kërkon të ketë vendin e tij nën diell.

Ky mendim mund të lexohet si një nga karakteristikat themelore poetike të letërsisë së Arian Lekës. Pikërisht në këtë ritëm të rrjedhës së kohës së pastër që nuk ekziston askund, vendosur në fushat e qytetit të tij të lindjes, Durrësit, i cili është shndëruar në vend/topos kyç të letërsisë së tij, njëlloj si në filmat e Tarkovskit, është plotësia e gjallë e jetës ajo që ballafaqohet me çdo lloj e formë kockifikimi dhe ekzistence të menjëhershme.

Puna e shkrimtarit, siç shkruan Leka, ndodh në kohën kur shkrimi bëhet mision i pamundur, sepse kemi humbur nostalgjinë, ripërtymim mendime jo të reja , por të rinovuara, mbahemi gjallë pas kujtimeve dhe gjuhës që po e zhdukim. "Ndoshta hapi tjetër i duhur nuk është të ecim përpara, drejt zhvillimit, por hapi pas. Nga ky kthim mund të gjejmë diçka që e kemi humbur gjatë rrugës, që na ka rënë dhe nuk e kemi vënë re, madje ende nuk e dimë se çfarë është saktësisht ajo që kemi humbur.

Ku janë sot buzëqeshjet? Janë shndërruar në dokëndisje, skërmitje arrogante dhe ngërdheshje qesëndisëse. Nëse dikush kapet befas duke qeshur, ai quhet i çmendur ose krejt pa tru. Si mund të qeshësh sot? Ku ta gjesh gëzimin sot? Ajo që na kërkohet sot është të jemi të suksesshëm dhe seriozë. Të paktën kështu na këshillojnë ata që flasin publikisht mbi atë që duhet të bëjmë. Bibla vazhdon të ketë 10 urdhëresa, por tani kemi një mijë: - mos prek!, mos dashuro!, mos qesh…!, mos gëzo!... "

Đorđe Krajišnik: Duga istorija iste harmonije

"Dollap", Arian Leka, prevod: Sabri Halili, Natalija Žaba, Plima, Ulcinj, 2015.

Susret sa književnošću albanskog pisca Ariana Leke višestruko je značajno i važno čitalačko iskustvo. Sa jedne strane, Leka svojom književnošću, onim knjigama koje su prevedene na četveroimeni štokavski jezik, nakon godina našeg rasističkog odnosa prema albanskoj kulturi, na dojmljiv način čitaocu privližava Albaniju i njenu kulturu danas, sa svim njenim kontradikcijama i konvulzijama, koje jesu iznimno bliske svim postranzicijskim balkanskim društvima. Ono što su u tom smislu opsesivne teme Lekine tiče se prije svega odnosa spram prošlosti, onoj zatvorenoj, totalitarnoj u razdoblju Envera Hodže, te sadašnjosti koja je neizostavno determinirana tim prošlim vremenom, kao bolnom ranom, ili još bolje kao dubokom traumom jednog društva. Otuda Lekina književnost, kako ona u pričama iz knjige "Muževljeva leđa", tako i ona iz esejističke (mada je kod Leke teško govoriti o jasnim žanrovskim određenjima, budući da pisac u svom tekstu neprestano mijenja žanrovske perspektive) knjige "Jedanaest akustičnih eseja" svoj fokus usmjerava na suočavanje sa temeljnim potresima albanske kulture. Počevši od obilja priča o odlascima, pražnjenju društva od stanovništva, koje već više od jednog vijeka emigira iz Albanije, preko tekstova koji obrađuju generacijske sukobe i traumu zatvorenosti prouzrokovanu Hodžinim režimom, do zapisa o rodnom Lekinom gradu Draču i moru koje u jednom trenutku jeste put u "bolji svijet", a u drugom već prijeteća sila putem koje dolaze brodovi kolonizatora, Leka ponire dubinski u one pukotine jedne kulture koje su naizgled nevidljive, a zapravo se na njima reflektuju ključni lomovi koji temeljno potresaju čovjekov život. Jer Leka je prije svega pisac čovjeka, ne kolektiviteta. Porodica je osnovni nukleus njegove književnosti, stoga priče o porodičnom rasapu, u vremenima političkog terora, kod ovog autora jesu ispisane sa velikim senzibilitetom za onaj čarobni detalj koji pokreće priču.

Međutim, Leka nije važan pisac samo zbog činjenice da u svojoj književnosti vješto prikazuje slike kompleksnih odnosa unutar savremenog albanskog društva, što nama, ako volje imamo, približava ovu ne tako daleku zemlju kako mi mislimo da ona jeste daleka. Naprotiv, književnost Ariana Leke pokazuje nam da u Albaniji postoji književnik koji je glas svih nas, svih onih koji u užasima današnjeg svijeta pokušavamo naći odgovore na ključna pitanja našeg opstanka. Svih onih mikrosvjetova koji u eri zaglušujuće kompjuterizacije i globalizacijskog cunamija istrajavaju tražeći svoje mjesto pod suncem, svoje pravo da opstaju i oplemenjuju planetu. Time dalje možemo kazati da je posrijedi autor koji doseže u svojoj literaturi onu ključnu tačku univerzalnog kosmičkog isijavanja, koje je utočište kako za čovjeka u Sarajevu, tako i za čovjeka na bilo kojoj drugoj geografskoj tački globusa. Ono što je ipak suštinsko jeste da Leka u svojoj književnosti traga za autentičnim ljudskim bićem, koje nije postalo robot materijalizma neoliberalnog doba, već je nesputana igra energije, koja traje kao nezavršiv proces kroz vrijeme.

Pisac će u jednom razgovoru reći: "Sjetio sam se jedne stvari od prije tridesetak godina 'I want it all, I want it now' grupe Queen. Ta pjesma označava naše vrijeme. Dobiti nešto odmah, najbolji je i najbrži način da se to nešto ubije, jer postaje beznačajno. Takozvani moderni čovjek nema ni čežnje ni želje. To je zato što ubijamo naše snove, a postoji duboka veza između snova i želja." Ova se misao može pročitati kao jedna od osnovnih poetičkih odlika Lekine književnosti. Upravo u tom ritmu protoka čistog vremena koje nigdje ne žuri, u prostorima rodnog piščevog grada Drač, koji jeste mjesto njegove književnosti, kao u filmovima Tarkovskog, nalazi se ona zaigrana punina života koja se opire svakom okoštavanju, ali i instant egzistenciji. Obaveza pisca je, reći će Leka, da u vremenu kada pisanje postaje nemoguća misija, jer smo izgubili nostalgiju, iznova rađa i obnavlja iščezle misli, sjećanja i jezik. "Možda naredni pravi korak nije korak naprijed, već korak unazad, kako bi se našlo nešto što smo usput izgubili, a još ne znamo što je to. Gdje je danas osmijeh? Ako se neko smije, za njega kažu da je lud ili šašav! Uostalom, danas ti stalno govore što ne treba da radiš. Biblija ima deset zapovijesti, a sada imamo hiljade – ne diraj, ne ljubi, ne jedi…",

Lekina knjiga "Dollap" koja sadrži dva teksta poližanrovski intonirana između eseja, muzičke fuge i priče upravo jeste taj korak unazad, da bi se zaronilo u prošlost i u njoj spoznale one pokidane veze koje su izvor nemogućnosti aktuelnog trenutka. Gdje je nestao osmijeh, čovjek spreman na igru i ludost, nameću se kao osnovna pitanja ove knjige. Kao što je u svojoj davnašnoj pjesmi Vitomir Nikolić anticipirao da će drumovi poželjet ludaka, jer neće biti niko ko će smjeti, da posumnja u sve ko do sada,  tako Leka u svojom knjigom svjedoči nužnosti jedne opšteljudske obnove, ludosti zaigranosti bića. Povratak u prošlost, međutim, nije kod Leke nekakav tradicionalizam etničkog tipa, već prije svega potreba da se iznova uhvati kontinuitet ljudskog, koje nije sputano zapovijestima i zabranama. Polazeći od albanskog iskustva, ovaj autor zapravo dotiče jednu našu kolektivnu apatiju i traumu svijeta bez utopija.

Prvi tekst u knjizi naslova "U potrazi za gubljenom košuljom" kroz dva ključna alegorijska simbola, košulje i ormara,  donosi priču o potrazi za izgubljenim sobom u naslagama istorije. "Kao što su se nekada očevi okupili oko Internacionale, tako se mi ujedinjujemo oko jedne prave ose: oko porvratka tradiciji naših predaka, ali i oko najnovijeg trenda. Trenutak je, u kojem postkomunističke zemlje, najsiromašnije među siromašnima, vade iz škrinje klišee i stereotipe, upravo onda kad provale krize i konflikti. Sa starih kolekcionarskih fotografija, obučeni u bijele košulje i bez kravate, ležerno nas posmatraju naši djedovi", piše Leka. Umjesto tog kesenofobnog preporoda naroda, koji jednu paradigmu netrpeljivosti zamjenjuje drugom, autor "Dollapa" kreće u potragu za košuljom koja jeste njegova, ona koja baš njemu odgovara, koja nije krojena po unificiranoj mjeri, jedna za sve. Kroz šetnju Sarajevom, u kojoj mu se u fleševima vraćaju okrvavljene košulje ovog grada, pisac nas uvodi u priču o identitetu rastrzanog čovjekolikog bića, na koje neprestano kidišu oni koji ga žele jednom za svagda odrediti i unificirati u košulju veličine, kroja i boje za koju su zamislili da je njemu namijenjena. "Nađi košulju.", piše Leka, "Košulju, koja te makar štiti, ako ti već ne može dati slobodu. Ne od onih sa kojima se trgovalo kod čvora koji povezuje Pašinu džamiju sa Ferhadia ulicom, koja dalje vodi u pravcu rijeke Miljacke i Latinskog mosta. Tamo, gdje je 18. juna 1914… Sjećaš li se? Uzmi košulju i brzo prođi zid sa obješenim majicama. Ali nemoj čitati šta na njima piše. Naći čistu košulju u Sarajevu nije ni neki posao, ni zadovoljstvo, ni igra. Rat onih, koji zaboravljaju, sa onima, koji se sjećaju."

No, da bi simbol košulje bio razumljiv, nužno je uvesti i onaj drugi element priče – ormar. O čemu se sa tim dolapom, zapravo, radi. Leka kroz priču o porodičnom ormaru izvodi jednu dojmljivu sliku o dvadesetom vijeku, kao stoljeću zločina i terora, ali i kao simbol današnjeg vremena, te nužnosti potrage za svojom suštinom. "Bio je to ormar iz austro-ugarske epohe, ali je ovaj ormar izgledao kao neka katedrala. Moglo se misliti i da je tu bio neki zaglavljeni brod. Bio je to jedan od džinovskih komada namještaja, koji se danas više ne proizvode." Tako postavljena alegorija ormara ima dvostruku ovojnicu. U jednom to je patina nostalgičnog sjećanja na djetinjstvo, u kojem je ormar mjesto sigurnosti i zaštite, a u drugom taj ormar postaje stameni posmatrač vremena, kako onog u užem porodičnom toku, tako i onoga u širem društvenom obzoru. Međutim, Leka još dodatno produbljuje tu sliku: "Od mjesta za zabavu, ovaj džinovski komad namještaja se za mene odjednom pretvorio u sklonište. Zatvorio sam se u njega. Izolovao sam se. Pobjegao sam. Nisam znao. Nisam mogao znati da je prostor unutar ormara najnaivniji oblik samoodbrane protiv kolektivizacije, protiv masovnosti, protiv uniformnosti misli i jednosmjernosti donošenja suda."

Dakle, kao što u knjizi "Jedanaest akustičnih eseja" more, ronjenje po njegovim dubinama, jeste prostor slobode od političkog terora Hodžinog režima, tako ovdje ormar postaje mikroprostor unutrašnje slobode pred silama koje guše i potiru individualno mišljene slobodnog čovjeka. Pored toga, ormar, ponovo se vraćamo na to, simbolizuje i cijeli jedan vijek, ali i individualnu potragu za sobom u nanosima prošlosti. Susreta sa njom, ne kao sa tkivom podložnim mitomanskom oblikovanju, nego kao nastojanje da se kroz nju uhvati bat srca onih koji su bili prije nas, kako bi se pronašlo svoje mjesto bivstvovanja danas. Jer ormar svojom sadržinom krije jedan suštinski antagonizam, koji nas uvodi u traumu skoba, emigracija i protjerivanja koja su obilježila ne tako davno minulo stoljeće. Ormar svjedoči o odlasku jednih, i dolasku drugih, neprestanim vrtoglavim kruženjem točka balkanskog usuda. Ili Lekinim riječima: "Podijelivši ormar na dvije zone – dio za našu odjeću i dio za odjeću koja je u našu kuću došla zajedno sa ormarom – moj djed je podigao kontrolni punkt Čarli, Berlinski zid. Drvena lajsna je bila klon, granica, koja ni u kom slučaju ne bi smjela biti prekoračena. Jasna poruka od čovjeka, koji je 1949. godine branio južne granice. Ne samo mi ljudi, nego ni naša odjeća ne bi trebalo da ko?municira s onim što nismo bili mi, s onim što nije bilo naše. Istok se sa Zapadom susreo preko zat?vorene odjeće unutar tog ormara, koji je bio podijeljen po sredini. U njemu nije moglo biti mira. Naša odjeća, odjeća naše kuće – na jednoj strani. S druge strane, neprijateljska odjeća. Modeli jednostavnih radnih košulja suprot?stavljeni razmetljivosti tanko tkane vune i nježnosti i mekoti svile. Komadi s mirisom na muškarce nasuprot ispeglanim odijelima sa faltnom i košuljama s uštirkanim kragnama."

I iznova se ovdje, u majstorskom Lekinom pisanju, oživljava jedan temeljni sukob koji je obilježio albansko, ali ne samo albansko društvo, već sva društva koja opstaju na razmeđima carstava, tamo gdje se istok i zapad do krvi sudaraju. Leka u potrazi za svojom košuljom u tom polariziranom ormaru, koja nije ni jedno ni drugo, ni istok ni zapad, već košulja jednog, jedinstvenog i neponovljivog ljudskog bića, koji se opire utjerivanju u bilo kakve čvrste okove identitetskih okvira, pomijera granice shvatanja samog identiteta. Naizgled, ormar je potreba da se čovjek zaštiti, da u njemu, u obilju svih tih košulja bude utopljen, sa druge strane insistiranje u potrazi na samo svojoj košulji, koja nije krojena po mjeri jedna za sve, potraga je za prostorom individualnog prava da se postoji onako kako se želi bez obzira na insistiranje da obučemo istu košulju kao i drugi. Drugim riječima, Leka alegoriju košulje i ormara, u jednom zaista suptilnom književnom tkanju, pretvara u istinitu sliku ovog vremena, koja filigranski precizno ispisuje najbolnija mjesta naše savremenosti. Potraga, ipak, nije i ne može biti završena. Košulja, kao i ormar, vječno su pitanje, u neprestanom kretanju.  Prije svega suočavanje su sa sobom, jer, kako Leka piše, ne znamo nikad sa sigurnošću koja to košulja može biti koja baš nama odgovara, koja može da zaštiti ono lično, što se krije iza ekrana, novine i prijevoda? Konačno, riječima iz "Dollapa", nezavisno od toga da li živite u Gracu, Tirani ili Sarajevu, važi pravilo da će onaj, koji se rodi sa košuljom, a ne sa novcem ni posteljicom, nego sa sedam koža, morati platiti za ono što je samo njemu dato, dok je svima drugima uskraćeno. Što jeste, za svoju košulju se morate neprestano boriti. Skupa je košulja koja samo vama, jedino vama pristaje.

Odgovore na položaj savremenog čovjeka, njegovu otuđenost od vlastite prirode, od života kao jedinstvenog dara, ali i problema ormara i košulje, Leka dalje razrađuje u svom drugom tekstu naslova "Rođen u provinciji". Autor se iznova vraća rodnom Draču, kao mjestu koje u današnjem svijetu informaciskog haosa, kontaminiranošću gradova bukom i egzistencijom koja je ukalupljena u šeme neoliberalnog kapitalizma, postaje utočište u pokušaju da se pronađe sebe. Oslušne sebe van konzumerstički obezglavljenog svijeta metropole. Idući za Hajdegerovim tekstom "Zašto ostajemo u provinciji?" Leka kontekstualizira njegovo naslovno pitanje u danas, te ono sada glasi: zašto se u provinciju vraćamo? U tome Leka zapravo pokušava doći do odgovora na dilemu zašto danas provincije, iz kojih se u decenijama prije bježalo ka gradovima glavom bez obzira, čovjeku našeg vremena djeluju sve više kao jedinstvene oaze potrage za autentičnom egzistencijom. Ona, u kojoj, nesmetano, može oslušnuti sebe. "Ukoliko ova kontradikcija prema centrima nastaje iz potrebe posedovanja neokaljane intime, koju provincija obećava ali i ne pruža uvek, dok nagon za životom u gradovima ne odražava naše potrebe, zbog čega se onda nepotrebno utrkujemo, poput spermatozoida rasa i naroda, k multikulturalnim metropolama?", zapitaće se autor "Dollapa". Jer, kako dalje piše: "Bekstvo iz metropole, koje bi u mom slučaju trebalo da se zove povratkom ili preokretom, kao što se to desilo u slučaju Hajdegera, jeste stavljanje pod svetlosti reflektora svih onih gradića, varoši, palanki, mesta i mestašaca na koje do sada nismo obraćali pažnju zbog toga što su nestajali pod bleskom svetala i čari velikih gradova."

Ipak, Leka ovdje ni u kom slučaju ne pleadira za palanačku sliku svijeta shvaćenu kao tradicionalizam etničkog tipa, on je svjestan te opasnosti, jasno je podcrtava u svom tesktu. Povratkom u provinciju doseže se zapravo eskapističko iskustvo bivanja sa sobom, u ritmu primjerenijem čovjeku. Van buke metropola, i njihovog hiper-brzog ritma, koji tijelo uništava, a mozak hiperofira. Riječima Ariana Leke: "Ovi gradići, varoši i palanke, tokom svog trajanja nisu promenili svoju primarnu i osnovnu funkciju, i zauvek su ostali voljena provincija, mesta odmora i relaksacije koja pružaju zavidan osećaj mira. Na taj način razmišljamo o njima nakon što ih prvi put napustimo. Tek kada razumemo ne samo svoje mogućnosti, već i ograničenja, kada sve probamo i sve izneverimo, kada osetimo besmisao i činjenicu koliko smo osetljivi kao ljudska bića, tek tada se sećamo provincije."

Ovo iznova možemo pak vezati za onaj ormar, provincija u određenom smislu jeste komplementarna tom ormaru I košulji koju u njemu, ispod naslaga tardicije onih koji su nam prethodili, za sebe tražimo. Oboje, na izvjestan način, znači uhvatiti kontinuitet ljudskog, koje nije izgubilo svoje konture u vremenu andoridizacije čovjeka. "U eri globalizacije" – piše još tim povodom Leka – "provincija asocira na mesto poput bunkera za vreme rata, mesto bezbedno, koje štiti od svega što je proizvela pseudoideološka civilizacija poslednjih deka?da. Nakon pada Berlinskog Zida upravo je pro?vincija postala zid koji ne dozvoljava metro?polama da se sudare. Mada provincija postaje naš spasitelj, Hajdegerovo pitanje još uvek os?taje nerešeno. Zašto se ljudi odlučuju da žive u provinciji? Kakva je moralnost centara ukoliko provincije, ove poslednje tačke odbrane od postindustrijskog napada, vazdušni jastuci koji ne dopuštaju metropolama da se sudare, opet ne nude dovoljno razloga kako bi zadržale svoje vernike. Tek, možda smo već stigli da zaboravimo trenutak kad smo krenuli iz provincije poput spermatozoida u trci, željnih da oplode jaja metropole, žedne mesa. Dok pišem ove reči čini mi se, jače nego ikada, da su provincije slične ribarskim mrežama. Velike ribe ih kidaju i prolaze kroz njih, dok se druge zaustavljaju i na kraju žele da ostanu u njima zauvek. Možda je ovo zajednička osobina svih provincija."Suštinsko se ipak krije u sljedećim riječima: "Provincija funkcioniše kao palimpsest. Provincije se talože jedna na drugu, a svako ko dolazi stiže da bi promenio sve što ga je tamo snašlo." U navedenom se jasno vidi da provincija shvaćena ovako kako ju je osmislio Leka zapravo jeste ona koja pamti, koja uspostavlja, istina ponekad i negativan, kontinuitet, ali čiji mir, izvjesna meditativnost kao opozit kakofoniji gradova, omogućava iznova susret sa sobom. Kroz permanentnu pormjenu gradi se zapravo svijet koji pamti, ali koji želi iznova da se obnavlja, da uvijek bude mlad.

Tekstovi Ariana Leke iz knjige "Dollap" u određenom smislu donose zaključke koje je u svojoj knjizi "Mali centri sveta" (XX vek, 2018.)  ponudio Krzysztof Czyżewski, shvatajući mikroprostore provincije kao idealne paltforme za povratak kulture i umjetnosti svojoj izvornoj, neelitističkoj, praksi. Dakle, aktivnoj kulturi koja je živa, nezaustavljiva, neprestano u pokretu, suprotna svakoj žabokrečnoj statičnosti i odumiranju. U takvoj postavci svijeta, kako piše Czyżewski,muzej je više labaratorija sutrašnjice nego skladište rekvizita prošlosti. Otuda i Lekin ormar jeste susret sa tradicijom koja nije ideološki tretirana, već nit sa kojom se treba iznova povezati da bi se pusliralo u ritmu kosmosa.  Svijet je, samo smo to zaboravili, postojao i prije nas.

Složio bih se, na kraju,  u potpunosti sa Andrejom Nikolaidisom: "Leka je ozbiljan pisac, ozbiljan ne u našim balkanskim, ja-tebi-serdare-ti-meni-vojvodo parametrima, nego ozbiljan u apsolutnim parametrima, jedinim u kojima je dozvoljeno govoriti o umjetnosti." Dakle, Arian Leka je autor našeg doba, koji umjetnički originalno, sa pronicljivošću i potezima perom u stilu velikih majstora pričanja, stvara majestetičnu književnost. Treba ga čitati, ili još jednom Lekinim riječima: "Ja vjerujem da je čitanje oblik bivstvovanja jednog bića koje vjeruje. Uloga literature je uvijek bila ta."

http://strane.ba/dorde-krajisnik-duga-istorija-iste-harmonije/